હોય છે તેને પણ ભૂત નૈગમનયથી વ્યવહાર રત્નત્રય કહેવાય છે. કારણ કે જ્યાંસુધી નિશ્ચય પ્રગટ થતો નથી
ત્યાંસુધી વ્યવહાર કોનો?
ત્રિકાળી દ્રવ્યસ્વભાવની ઉપાસના વડે નિશ્ચય રત્નત્રયની પ્રાપ્તિ કરવી જોઈએ. આ જીવને નિશ્ચય રત્નત્રયની
પ્રાપ્તિ થતાં વ્યવહાર રત્નત્રય હોય જ છે. તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે જુદો પ્રયત્ન કરવો પડતો નથી. વ્યવહાર
રત્નત્રય સ્વયં ધર્મ નથી, નિશ્ચય રત્નત્રયના સદ્ભાવમાં તેના ઉપર ધર્મનો આરોપ કરાય છે એટલું અવશ્ય
છે. તેવી જ રીતે રૂઢિવશે જે જે કાર્યનું નિમિત્ત કહેવાય છે તેના સદ્ભાવમાં પણ ત્યાંસુધી કાર્યની સિદ્ધિ થતી
નથી કે જ્યાં સુધી જે કાર્યનું તે નિમિત્ત કહેવામાં આવે છે તેને અનુરૂપ ઉપાદાનની તૈયારી ન હોય. માટે
કાર્યસિદ્ધિમાં નિમિત્તોનું હોવું અકિંચિત્કર છે.
છે એવી શ્રદ્ધા છોડીને પોતાના ઉપાદાનને મુખ્યરૂપે લક્ષમાં લેવું જોઈએ. ઉપાદાનની યોગ્યતા થતાં નિમિત્ત મળે
જ છે, તેને મેળવવાં પડતાં નથી નિમિત્ત પોતે કાર્યસાધક નથી, પરંતુ ઉપાદાન કાર્યને અનુરૂપ વ્યાપાર કરતાં જે
બાહ્ય સામગ્રી તેમાં હેતુ થાય છે તેમાં નિમિત્તપણાનો વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. નિમિત્ત–નૈમિત્તિકભાવની આ
વ્યવસ્થા અનાદિકાળથી બની રહી છે. કોઈ તેમાં ફેરફાર કરી શકતું નથી. તેથી જ પ્રત્યેક કાર્ય સ્વકાળે ઉપાદાન
અનુસાર પોતાના પુરુષાર્થથી થાય છે એ જ શ્રદ્ધા કરવી હિતકારી છે. આ રીતે બન્ને નયોની અપેક્ષાએ વિવેચન
કરવાની આ પદ્ધતિ છે માટે જ્યાં જે નયની અપેક્ષાએ વિવેચન કરવામાં આવ્યું હોય તેને તે જ રૂપે ગ્રહણ કરવું
જોઈએ. તેમાં અન્યથા કલ્પના કરવી તે ઉચિત નથી. નિશ્ચયકથન યથાર્થ છે અને વ્યવહાર કથન ઉપચરિત
(અયથાર્થ) છે, માટે ઉપચરિત કથનથી દ્રષ્ટિને હઠાવવા માટે જો વક્તા મોક્ષપ્રાપ્તિમાં પરમ સાધક
નિશ્ચયરત્નત્રયની દ્રષ્ટિથી તત્ત્વનું વિવેચન કરે છે તો તેનાથી વ્યવહારધર્મનો કેવી રીતે લોપ થાય છે એ
અમારી સમજમાં આવતું નથી. જ્યારે વસ્તુસ્થિતિ આવી છે કે નિશ્ચયરત્નત્રયને અનુરૂપ તત્ત્વનો નિર્ણય થઈ
જતાં તેની ભૂમિકા પ્રમાણે ઉપાસના કરનાર વ્યક્તિની જે વ્યવહાર ધર્મરૂપ પ્રવૃત્તિ હોય છે તે શુભરૂપ પુણ્યવર્ધક
જ હોય છે. પ્રાય: અશુભમાં તો તેની પ્રવૃત્તિ થતી જ નથી. આ રીતે નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય શું છે, તે
અનુસાર તત્ત્વવિવેચનની પદ્ધતિ શું છે અને મોક્ષમાર્ગમાં નિશ્ચયનય શા માટે આશ્રય કરવા યોગ્ય છે અને
વ્યવહારનય કેમ આશ્રય કરવા યોગ્ય નથી એનો સાંગોપાંગ ઊહાપોહ કર્યો.