पुद्गल पिण्डरूपनोकर्मणां तथैवोपचरिता सद्भूत व्यवहारेण बहिर्विषय घट–पटादीनां च कर्ता भवति।
ઔદારિક, વૈક્રિયિક અને આહારકરૂપ ત્રણ શરીર અને આહાર આદિ છ પર્યાપ્તિઓને યોગ્ય પુદ્ગલ પિંડરૂપ
નોકર્મોનો તથા ઉપચરિત અસદ્ભૂતવ્યવહારનયની અપેક્ષાએ બાહ્ય વિષય ઘટ–પટ આદિનો કર્તા થાય છે.
કહેનાર જે ઉપચરિત કે અનુપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનય છે તે અપેક્ષાએ અહીં જીવને પુદ્ગલ કર્મો નોકર્મો
અને ઘટ પટાદિનો કર્તા કહેવામાં આવ્યો છે. તથા પુદ્ગલકર્મ, નોકર્મ અને ઘટ–પટ આદિ તેના કર્મો કહેવામાં
આવ્યા છે.
દ્રવ્યમાં અત્યન્ત અભાવ છે. અને એ યોગ્ય પણ છે કેમ કે જ્યાં ‘એક દ્રવ્યની વિવક્ષિત પર્યાય અન્ય દ્રવ્યની
વિવક્ષિત પર્યાયમાં નિમિત્ત છે’ એ કથન પણ વ્યવહારનયનો વિષય છે ત્યાં ભિન્ન કર્તૃ–કર્મ આદિ રૂપ
વ્યવહારને વાસ્તવિક કેવી રીતે માની શકાય? તાત્પર્ય એ છે કે જ્યાં બે દ્રવ્યોની વિવક્ષિત પર્યાયોમાં કર્તા–કર્મ
આદિ રૂપ વ્યવહાર કરે છે ત્યાં જેમાં કર્તૃત્વ આદિ ધર્મોનો ઉપચાર કરવામાં આવે છે તે સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે અને
જેમાં કર્મત્વ આદિ ધર્મોનો ઉપચાર કરવામાં આવે છે તે સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે. તે બન્ને દ્રવ્યોનો પરસ્પર તાદાત્મ્ય
સંબંધ ન હોવાથી વ્યાપ્ય–વ્યાપકભાવ પણ નથી તથા તેમાં એકબીજાના કર્તૃત્વ અને કર્મત્વ આદિ રૂપ ધર્મ પણ
ઉપલબ્ધ થતા નથી. છતાં પણ લોકાનુરોધ વશે તેમાં આ આનો કર્તા છે અને આ આનું કર્મ છે ઈત્યાદિરૂપ
વ્યવહાર થતો જોવામાં આવે છે. એથી જણાય છે કે શાસ્ત્રોમાં આવા વ્યવહારને જે અસદ્ભૂતવ્યવહારનો
વિષય કહ્યો છે તે યોગ્ય જ કહેલ છે. સ્પષ્ટ છે કે આ વ્યવહાર ઉપચરિત જ છે પરમાર્થભૂત નથી. આ જ તથ્યને
બીજા શબ્દોમાં સ્પષ્ટ કરતા શ્રી દેવસેનાચાર્ય પણ પોતાના શ્રુતભવનદીપક નયચક્રમાં ‘
उपचारोत्पादकत्वात् उपचरितासदभूतस्तु उपचारादपि उपचारोत्पादकत्वात्। योऽसौ
भेदोपचारलक्षणोऽर्थः सोऽपरमार्थः।