: ૮ : આત્મધર્મ : ૨૧પ
[૩]
ત્રજા રત્ન : : ગથ ૨૭૩ : :
મોક્ષતત્ત્વનું સાધન શું? તે બતાવે છે.
જાણી યથાર્થ પદાર્થને, તજી સંગ અંતર્બાહ્યને,
આસક્ત નહિ વિષયો વિષે જે, ‘શુદ્ધ’ ભાખ્યા તેમને. ૨૭૩
ભગવંત શુદ્ધોપયોગી મુનિઓ તે મોક્ષનું સાધનતત્ત્વ છે. સમ્યગ્જ્ઞાનપૂર્વક ચૈતન્યમાં આત્મપરિણતિ
એવી લીન થઈ છે કે વિષયોમાં જરા પણ આસક્તિ રહી નથી,–આવી પરિણતિરૂપે પરિણમેલા મુનિઓ પોતે
ઉગ્ર પરાક્રમ વડે મોક્ષને સાધી રહ્યા હોવાથી, તેમને જ મોક્ષનું સાધનતત્ત્વ જાણવું.
અને જ્ઞેયતત્ત્વનું યથાસ્થિત સ્વરૂપ તેના પાંડિત્યમાં જેઓ પ્રવીણ છે...મુનિદશારૂપ જે મોક્ષનું સાધન, તેના
ત્રણ અવયવો છે: સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન ને સમ્યક્ચારિત્ર; સૌથી પહેલાં સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન વગર
ચારિત્ર દશા કદી હોતી નથી. ભેદજ્ઞાનરૂપ જે પાંડિત્ય તેમાં પ્રવીણતાથી જેણે જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનું અને
જ્ઞેયતત્ત્વોનું યથાર્થસ્વરૂપ જાણ્યું છે; અનેકાન્ત વડે સ્વ–પરતત્ત્વોને ભિન્ન ભિન્ન જેમ છે તેમ બરાબર જાણીને
ભેદજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું છે. આ મોક્ષના સાધનની પહેલી વાત!
આત્મા આત્માપણે છે ને પરજ્ઞેયપણે નથી; આત્માનો જ્ઞાયકસ્વભાવ જ્ઞાયકસ્વભાવપણે છે ને રાગપણે
નથી.–આવા અનેકાન્તવડે યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ જાણીને પ્રથમ તો ભેદજ્ઞાનમાં પ્રવીણતા પ્રગટ કરી છે, એટલે કે
સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કર્યાં છે, ત્યારપછી ચારિત્ર હોય છે.
હવે ભેદજ્ઞાનવડે જેણે સ્વ–પરને ભિન્ન જાણ્યા છે, તેમાંથી અંતરંગમાં ચકચકાટ કરતા ચૈતન્યમય
સ્વતત્ત્વને સમસ્ત બાહ્યસંગથી તેમજ અંદરના રાગાદિના સંગથી પણ જુદું કરીને, તેમાં જ આત્માની
પરિણતિને જોડી છે. આ રીતે ચિદાનંદતત્ત્વમાં જ આત્મપરિણતિ લીન રહેવાને લીધે પ્રશાંત થઈ છે એટલે
બાહ્ય વિષયોમાં જરા પણ આસક્તિ થતી નથી.–અહા, આવી દશામાં ઝૂલતા સંતમુનિઓ સકળ મહિમાવંત
છે; આચાર્યદેવ કહે છે કે આવા સકળ મહિમાવંત ભગવંત શુદ્ધોપયોગી સંતો પોતે જ સ્વયં મોક્ષનાં સાધન છે,
બીજું કોઈ બહારનું સાધન નથી. સ્વરૂપમાં એકાગ્રતા વડે પોતે જ સ્વયં મોક્ષના સાધનરૂપ થઈને, અનાદિથી
બંધાયેલા કર્મકપાટને અતિ ઉગ્ર પ્રયત્નથી ખોલી રહ્યા છે. આવા સંતો મોક્ષને સાધવામાં શૂરવીર છે. આવી
દશારૂપ જે મોક્ષસાધન તે અભિનંદનીય છે, તે પ્રશંસનીય છે, તેનો મનોરથ કરવા જેવો છે.
જુઓ, આ મુનિદશા! આ ચારિત્રદશા! ને આ મોક્ષનું સાધન! મુનિઓની જે શુદ્ધપરિણતિ તે જ
મોક્ષનું સાધન છે; રાગ પણ સાધન નથી ત્યાં બહારના સાધનની શી વાત! પહેલાં યથાર્થ ભેદજ્ઞાન પ્રગટ
કર્યા વગર, સ્વતત્ત્વમાં પરિણતિરૂપ શુદ્ધતા કદી પ્રગટે જ નહિ, અને શુદ્ધતા વગર મોક્ષ સાધન હોય નહીં.
શુદ્ધપરિણતિ રૂપે પરિણમીને જેઓ મોક્ષનાં સાધન સ્વયં થયા છે, મોક્ષમાર્ગી છે, એવા ભગવંત
શુદ્ધોપયોગી મહિમાવંત મુનિવરો જ પ્રશંસનીય છે. શુભ તે પ્રશંસનીય નથી, શુભ તે મોક્ષનું સાધનતત્ત્વ નથી,
તે તો આસ્રવતત્ત્વ છે.
અહો, આ રત્ન (ગા. ૨૭૩) ભગવાન અર્હંતદેવના શાસનમાં કહેલા મોક્ષના સાધનને પ્રકાશે છે;
મોક્ષનું વાસ્તવિક સાધન શું છે તેને આ સૂત્ર પ્રસિદ્ધ કરે છે. પ્રસિદ્ધરૂપ એવો જે મોક્ષમાર્ગ તે તો સ્વતત્ત્વની
શુદ્ધ પરિણતિમાં જ સમાય છે. આવા તત્ત્વને મોક્ષના સાધન