ત્રણ વૃત્તિઓ અને વિચારોનું ધ્યાન ખેંચશું. તે ત્રણ વૃત્તિઓ આ છે. અભિધા, લક્ષણા અને વ્યંજના. માની
લઈએ કે શાસ્ત્રોમાં એવા વચનો મળે છે કે જ્યાં માત્ર અભિધેયાર્થની મુખ્યતા હોય છે. જેમ કે ‘જે ચેતના
લક્ષણ ભાવપ્રાણથી જીવે છે તે જીવ’ એ વચનથી કહેવામાં આવેલ જીવ પદાર્થ બરાબર તેવો જ છે બીજી રીતે
નથી તેથી એ વચન માત્ર અભિધેયાર્થ નું કથન કરનાર હોવાથી યથાર્થ છે. પરંતુ એની સાથે શાસ્ત્રોમાં એવા
વચનો પણ મોટી સંખ્યામાં મળે છે જેમાં અભિધેયાર્થની મુખ્યતા ન હોતાં લક્ષ્યાર્થ અને વ્યંગાર્થની જ
મુખ્યતા રહે છે. એને બરાબર સમજવા માટે ઉદાહરણ રૂપે,
શબ્દ પ્રયોગોનો અભિધેયાર્થ ગ્રાહ્ય નથી, કેમકે ગંગાના પ્રવાહમાં અવાજ થવાનું, મંચનું બૂમો પાડવાનું કે
ધનુષ્યનું દોડવાનું સંભવિત નથી છતાં પણ વ્યવહારમાં આવા વચન પ્રયોગો થતા દેખાય છે માટે જ
સાહિત્યમાં પણ એને સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. ફળ સ્વરૂપે જ્યાં આવા વચન પ્રયોગો થતાં હોય ત્યાં તેનો
અભિધેયાર્થ ન લેતાં લક્ષ્યાર્થ અને વ્યંગ્યાર્થ જ લેવો જોઈએ. એ જ વાત અહીં પણ જાણવી જોઈએ.
કર્યું છે એ સમજીને જ ઈષ્ટાર્થનો નિર્ણય કરવો જોઈએ. અહીં ઈષ્ટાર્થ (લક્ષ્યાર્થ) બે છે–એવા કથનવડે
નિશ્ચયાર્થનું જ્ઞાન કરાવવું એ મુખ્ય ઈષ્ટાર્થ છે કેમકે એ વાસ્તવિક છે અને એના દ્વારા નિમિત્ત (વ્યવહાર
હેતુ) નું જ્ઞાન કરાવવું એ ઉપચરિત ઈષ્ટાર્થ છે કેમ કે એ કથનથી ક્યાં કોણ નિમિત્ત છે એનું જ્ઞાન થઈ જાય
છે. જો આ બે અભિપ્રાયો ધ્યાનમાં રાખીને ઉક્ત પ્રકારે વચન પ્રયોગ કરવામાં આવે તો તેનો અભિધેયાર્થ
અસત્ય હોવા છતાં પણ વ્યવહારમાં (લક્ષ્યાર્થની દ્રષ્ટિથી) તે અસત્ય માન્યામાં આવતું નથી. શ્રી
કુન્દકુન્દાચાર્ય આદિ આચાર્યો એ આવા શબ્દ પ્રયોગોને અસત્ય શબ્દથી વ્યવહારમાં ન કહેતાં જે ઉપચરિત
કહ્યા છે તે એ જ અભિપ્રાયથી કહ્યાં છે. સાથોસાથ કુન્દકુન્દાચાર્યે સમયસારમાં જે
ટોડરમલજી આ સત્ય પ્રકટ કરતા મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક (અ. ૭, પૃ. ૩૭૨) (ગુજ. પૃ. ૨પ૬) માં કહે છે–
પ્રયોજનવતી લક્ષણામાં પ્રયોજન વ્યંગ્ય અવશ્ય રહે છે. અહીં જે ત્રણ ઉદાહરણ દીધા છે તેમાં ગંગાયામ ધોષ: એ
પ્રયોજનવતી લક્ષણાનું ઉદાહરણ છે તથા બાકીના બે ઉદાહરણ રૂઢિમૂલાનલક્ષણાના છે. અહીં છેલ્લા બે ઉદાહરણોનો
વ્યંગ્યાર્થ દિધો નથી તેનું એ જ કારણ છે.