લંબન છે, ને તેના વડે જ એટલે કે ભાવશ્રુતને અંતર્મુખ કરીને જ આત્માના સ્વભાવનો નિર્ણય થાય
છે. આત્મા કેવો? કે જ્ઞાનસ્વભાવરૂપ; જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનો નિર્ણય શ્રુતજ્ઞાનને અંતર્મુખ કરીને થાય
છે. અનુભવ કરનાર જીવ પહેલાં આવા આત્માનો નિર્ણય કરે છે. તે નિર્ણય સ્વ તરફ ઢળતો છે; તે
નિર્ણયમાં વિકલ્પનું અવલંબન નથી, સ્વભાવ તરફ ઢળતા જ્ઞાનના બળે તે નિર્ણય થાય છે. આવો
નિર્ણય તે દર્શનમોહને અત્યંત મંદ કરી નાંખે છે. મારા અનુભવ માટે મને જ્ઞાનનું જ અવલંબન છે,
વિકલ્પનું અવલંબન નથી–આવો દ્રઢ નિર્ણય કર્યા પછી નિર્ણયના જોરે મતિ–શ્રુતજ્ઞાનને સ્વસન્મુખ
કરતાં ભગવાન આત્માની પ્રગટ પ્રસિદ્ધિ થાય છે. સ્વસન્મુખ થયેલા મતિ–શ્રુતજ્ઞાન ઈન્દ્રિયો કે મનદ્વારા
પ્રવર્તતા નથી. તેમને ઈન્દ્રિયોનું કે મનનું અવલંબન છૂટીને આત્માનું જ અવલંબન રહ્યું છે, તેથી તે
અતીન્દ્રિય થયા છે. આવા મતિ–શ્રુત વડે આનંદના અનુભવ સહિત આત્માની પ્રસિદ્ધિ એટલે કે
અનુભવ થાય છે.–આ અનુભવની રીત છે. વિકલ્પના વેદનમાં આત્મતત્ત્વની પ્રસિદ્ધિ થતી નથી, તેમાં
તો રાગ અને આકુળતાની જ પ્રસિદ્ધિ થાય છે. શ્રુતજ્ઞાનના વિકલ્પો પણ આકુળતા ઉપજાવનારા છે. તે
શ્રુતજ્ઞાનને મર્યાદામાં લાવીને એટલે કે અંતર્મુખ કરીને આત્મસન્મુખ કરતાં તત્કાળ ભગવાન આત્મા
નિજ–આનંદરસથી પ્રગટ થાય છે. આત્મસન્મુખ થવું તે શ્રુતજ્ઞાનની મર્યાદા છે. વિકલ્પમાં અટકવું તે
શ્રુતજ્ઞાનની મર્યાદા નથી. અરે, પરસન્મુખ શ્રુતના વિકલ્પોથી તો આકુળતા ઉત્પન્ન થાય છે, તો તે શાંત
અનાકુળ ચૈતન્યરસના વેદનનું સાધન કેમ થાય? અરે પ્રભુ! બાહ્ય પદાર્થોને પ્રસિદ્ધ કરનારું પરસન્મુખ
જ્ઞાન તો આસ્રવભાવસહિત છે તો તે સ્વાનુભવરૂપ સંવરનું કારણ કેમ થાય? જ્ઞાનને અંતર્મુખ કરતાં જ
સમસ્ત વિકલ્પો છૂટી જાય છે, વિકલ્પને સાથે લઈને ચૈતન્યમાં પ્રવેશાતું નથી પણ તેને બહાર રાખીને
(–વિકલ્પરહિત થઈને) જ ચૈતન્યમાં પ્રવેશ થાય છે.–આ એક જ પરમાર્થ ઉપાય છે. વિરુદ્ધ વિકલ્પો
(કુદેવાદિની માન્યતાની બુદ્ધિ) તો દૂર રહો, પણ સાચા દેવ–ગુરુ અને તેમણે કહેલાં યથાર્થ તત્ત્વોના
વિકલ્પો તે પણ સ્વાનુભવમાં પ્રવેશવાનું સાધન નથી. પણ જ્યારે અત્યંત વિકલ્પરહિત થઈને જ્ઞાનને
સ્વસન્મુખ કરે ત્યારે તત્કાળ નિજરસથી સ્વાનુભવના આનંદસહિત આત્મા પ્રગટ થાય છે. આવા
સ્વાનુભવ વડે જ આત્મા સમ્યક્્ સ્વરૂપે દેખાય છે. તેથી તે જ સમ્યગ્દર્શન છે, ને તે જ સમ્યગ્જ્ઞાન છે;
તેને જ ‘સમયસાર’ કહેવાય છે.
સ્વસન્મુખ થઈને એકાકાર થયા ત્યાં ચૈતન્યગોળો સમસ્ત વિકલ્પોથી છૂટી જાણે કે વિશ્વની ઉપર તરતો હોય!
એવો અનુભવ થાય છે. તે નિજરસથી–શાંત ચૈતન્યરસથી ભરપૂર છે; તેમાં પરમ શાંતિરૂપ નિરાકુળતા છે;
કેવળ એકલો ચૈતન્યઘન આત્મા વિશ્વથી જુદો અનુભવમાં આવે છે. આ રીતે અખંડ પ્રતિભા સમય, અનંત,
વિજ્ઞાનઘન, પરમ આત્મસ્વરૂપને જ્યારે આ આત્મા સ્વસંવેદનથી અનુભવે છે ત્યારે–તે વખતે જ આત્મા
સમ્યક્્પણે દેખાય છે, ને જણાય છે, તેથી તે જ સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન છે. આવા અનુભવ પહેલાંની
શ્રદ્ધાને સમ્યગ્દર્શન કહેતા નથી, ને આવા અનુભવ પહેલાંના જ્ઞાનને સમ્યગ્જ્ઞાન કહેતા નથી. સ્વાનુભવ
પહેલાં જે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન હતાં તે યથાર્થ ન હતા. તે હજી વિકલ્પમાં ક્્યાંય અટકતા હતા, તેમાં આત્માની પ્રસિદ્ધિ
ન હતી. અને આ તો નિર્વિકલ્પ અનુભવથી, જ્ઞાનના જ અનુભવ વડે સમ્યક્્શ્રદ્ધા અને સમ્યગ્જ્ઞાન થયા છે,
તેમાં ભગવાન આત્માની પ્રસિદ્ધિ થઈ છે.