तुष्यत्यन्तः प्रबुद्धात्मा बहिर्व्यावृत्त कौतुकः।।
ગયું છે; પણ જેને આત્માના આનંદની ખબર નથી એવો મૂઢ બહિરાત્મા બાહ્ય વિષયોમાં સુખ માનીને તેનું જ
કૌતુક કરે છે, ને તેમાં જ પ્રીતિ કરે છે, ચૈતન્યની પ્રીતિ કે તેનો મહિમા કરતો નથી, તે તો બાહ્યમાં શરીરાદિ
વિષયોમાં જ સંતુષ્ટ વર્તે છે. પણ અરે મૂઢ! તેમાં ક્્યાંય તારું સુખ નથી, સુખ તો ચૈતન્યતત્ત્વમાં જ છે; માટે
એકવાર તારા ચૈતન્યતત્ત્વને જાણવાનું તો કૌતૂહલ કર.
તને આનંદના વિલાસ સહિત તારું ચૈતન્યતત્ત્વ અંતરમાં દેખાશે. ઉગ્ર રુચિ અને ઉગ્ર પુરુષાર્થ માટે
આચાર્યદેવ કહે છે કે તું મરીને પણ તત્ત્વનો કુતૂહલી થા, એટલે કે ચૈતન્યતત્ત્વને જાણવા માટે તારું
જીવન અર્પી દે...જીવનમાં ચૈતન્યને અનુભવવા સિવાય મારે બીજું કાંઈ કામ છે જ નહિ. લાખ
પ્રતિકૂળતા આવે કે મરણ આવે તો પણ મારે મારું ચૈતન્યતત્ત્વ જાણવું છે. એમ એકવાર દ્રઢ નિશ્ચય
કરીને સાચી ધગશથી પ્રયત્ન કર તો જરૂર ચૈતન્યનો અનુભવ થશે.
अनुभव भवभूर्तेः प्रार्श्ववर्ती मुहूर्तम्।
पृथगथ विलसंतं स्वं समालोकय येन
त्यजसि झगिति मूर्त्या साकमेकत्वमोहम्।। १३।।
અંતરમાં જ આનંદ છે તેને દેખો, બહારમાં આનંદ નથી;–આમ વારંવાર સમજાવવા છતાં મૂઢ–અજ્ઞાની જીવ
અવિવેકને લીધે સમજતો નથી ને બાહ્યવિષયોમાં–રાગાદિમાં જ આનંદ માનીને તેની પ્રીતિ કરે છે. ચૈતન્યની
પ્રીતિ કરતો નથી. તેથી તેને સમાધિ થતી નથી; જ્ઞાનીને તો ચૈતન્યના આનંદ પાસે આખા જગતનું કુતૂહલ
છૂટી ગયું છે, તેથી તેને તો નિરંતર સમાધિ વર્તે છે. ચૈતન્યના આનંદને ઓળખીને તેની પ્રીતિ કરવી. તેમાં
લીનતા કરવી તે જ નિર્વિકલ્પશાંતિ અને સમાધિનો ઉપાય છે. મૂઢ અજ્ઞાનીને બાહ્યવિષયોમાં ને રાગમાં સુખ
લાગે છે, ને ચૈતન્યમાં સુખ નથી લાગતું. જ્ઞાની ધર્માત્માને તે બાહ્યવિષયોમાં કે રાગમાં સ્વપ્નેય સુખ લાગતું
નથી, તે બાહ્યવિષયોથી ઉદાસીન છે, ને ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય સુખની પ્રીતિ કરીને તેમાં જ લીનતાનો ઉદ્યમ
કરે છે.–આજ સમાધિનો ઉપાય છે.
વાત હવેની ગાથામાં કહેશે.