પોષ: ૨૪૮૮ : ૧૧ :
તે જ્ઞાનમય પરિણામ છે, તેની ઉત્પત્તિ જ્ઞાનીને ભેદજ્ઞાનપૂર્વક થાય છે; પણ અજ્ઞાનીને રાગનું કર્તૃત્વ છે, તે
રાગમાંથી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની ઉત્પત્તિ થતી નથી. કર્તા અને કર્મ એક જાતના અભિન્ન હોય, અથવા
કારણ અને કાર્ય એક જાતના અભિન્ન હોય; અજ્ઞાન કારણ અને જ્ઞાન તેનું કાર્ય, અથવા અજ્ઞાની કર્તા ને
જ્ઞાન તેનું કર્મ એમ બનતું નથી. તથા જ્ઞાની કર્તા અને રાગ તેનું કર્મ કે જ્ઞાન કારણ અને રાગ તેનું કાર્ય–
એમ પણ બનતું નથી.
અહા, જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીની જાત જ જુદી; બંનેના કાર્યની જાત જ જુદી. અજ્ઞાનીપણું તે પર્યાય છે;
તે કેવું છે? કે અજ્ઞાનમય છે; અજ્ઞાની પોતે અજ્ઞાનમય છે, તેથી તેના બધાય ભાવો અજ્ઞાનજાતને છોડતા
નથી, અજ્ઞાનમય જ હોય છે, અને જ્ઞાની પોતે તો જ્ઞાનમય છે, તેના જ્ઞાનમયભાવમાંથી સર્વ ભાવો જ્ઞાનમય
થાય છે, તેના કોઈ ભાવો જ્ઞાનજાતને છોડતા નથી.
જ્ઞાની અશુભ વખતેય જ્ઞાનમય ભાવે પરિણમે છે.
અજ્ઞાની શુભ વખતેય અજ્ઞાનમયભાવે પરિણમે છે.
અહો, આ તફાવત કઈ દ્રષ્ટિથી ઓળખશે! અજ્ઞાનીને સ્ત્રી આદિના અવલંબનવાળો અશુભભાવ
પલટીને, દેવ–ગુરુના અવલંબનવાળા શુભભાવ થાય ત્યાં તે જાણે કે મારા ભાવની જાત પલટી ગઈ, આ
શુભ મને ધર્મમાં સહાયક થશે,–પણ અહીં કહે છે કે ભાઈ, તારા બધાય ભાવો અજ્ઞાનમય જ છે, તારા
ભાવની જાત પલટી નથી. ભેદજ્ઞાન વગર પરિણામની જાત પલટે નહિ. રાગના અવલંબને અબંધપરિણામ
કદી ન થાય; અજ્ઞાનીને રાગના અવલંબનનો અભિપ્રાય હોવાથી તેના બધાય પરિણામ બંધરૂપ જ છે, તેને
જ્ઞાનમય–અબંધપરિણામ થતા નથી.
જેના અભિપ્રાયમાં જ એમ છે કે, હું–જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા તો કર્તા, ને રાગ મારું કાર્ય, તેના
અભિપ્રાયમાં જ જ્ઞાન અને રાગની એકત્વબુદ્ધિ પડી છે; એવા અજ્ઞાનમય અભિપ્રાયપૂર્વક જે કાંઈ પરિણામ
થાય તે અજ્ઞાનમય જ હોય, પણ જ્ઞાનમય ન હોય, એટલે કે બંધભાવ જ હોય, અબંધભાવ જરા પણ ન હોય.
અને તેથી ઊલટું, જેને જ્ઞાન અને રાગનું ભેદજ્ઞાન વર્તે છે, રાગના અંશમાં પણ સ્વભાવબુદ્ધિ વર્તતી
નથી ને જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ એકતાબુદ્ધિ વર્તે છે એવા જ્ઞાનીના જે કોઈ પરિણામ હોય તે બધાય જ્ઞાનમય જ
હોય, અજ્ઞાનમય ન હોય. બંધભાવમાં જ્ઞાનીને કદી એકતા થાય નહિ. રાગપરિણામને જ્ઞાની ખરેખર
નિજભાવ (–સ્વભાવરૂપ ભાવ) માનતા જ નથી, તેને પોતાના સ્વભાવથી ભિન્ન જ જાણે છે. માટે રાગ તે
ખરેખર જ્ઞાનીનું કાર્ય છે જ નહિ, પણ તે રાગ વખતે રાગથી જુદું રહીને તેને જાણનારું જે જ્ઞાન, તે જ
જ્ઞાનીનું કાર્ય છે, તે જ્ઞાનપરિણામ અબંધ છે, ને તે જ્ઞાનપરિણામમાં તન્મયપણે જ જ્ઞાની ઊપજે છે.
શુક્લલેશ્યાના શુભ પરિણામ હોય તો પણ જ્ઞાની તે પરિણામના કર્તાપણે ઊપજતા નથી; તે શુભ
પરિણામ જ્ઞાનની જાત નથી. અજ્ઞાનીને શુક્લલેશ્યાના પરિણામ હોય તે વખતે પણ તે અજ્ઞાનમય ભાવને જ
કરે છે, કેમ કે શુક્લલેશ્યાના જે બંધપરિણામ તેમાં જ તે જ્ઞાનને એકમેક માને છે, પણ તે બંધપરિણામથી
રહિત જ્ઞાનને જાણતો નથી. અને જ્ઞાની તો આર્તધ્યાનના પરિણામ વખતેય અબંધજ્ઞાનભાવે જ પરિણમે છે,
આર્તધ્યાનમાં તે તન્મય નથી પરિણમતા પણ જ્ઞાનભાવમાં જ તે તન્મય પરિણમે છે; માટે તેના ભાવો
જ્ઞાનમય જ છે. અંતર્મુખના અબંધપરિણામને બહિર્મુખ–બંધપરિણામ સાથે તે ભેળવતા નથી.
પ્રશ્ન:– જ્ઞાનીને એક સમયમાં થોડોક આનંદ અને થોડુંક દુઃખ બંને ધારા સાથે છે ને?
ઉત્તર:– ખરેખર તો જે આનંદરૂપ જ્ઞાનભાવ છે તેનું જ જ્ઞાનીને કર્તૃત્વ છે; જે દુઃખ કે વિકાર છે તે તો
જ્ઞાનથી ભિન્ન પરિણામ છે, તેનું કર્તૃત્વ જ્ઞાનીને નથી. માટે જ્ઞાનીને તો જ્ઞાનમય પરિણામ જ છે.
અહો, જુઓ તો ખરા આ જ્ઞાનીના અંતરના ખેલ! જ્ઞાનીના પરિણામ જ્ઞાનમય જ છે. જેમ ભગવાન
સર્વજ્ઞદેવ જગતના રાગાદિ પરિણામોના જ્ઞાતા જ છે તેમ સાધકધર્માત્મા પણ રાગાદિ પરિણામોના જ્ઞાતા જ
છે, બંનેના જ્ઞાતાપણામાં કાંઈ ફેર નથી. વાહ સાધક થયો ત્યાં સર્વજ્ઞની હારમાં બેઠો. અંતરચક્ષુની નજરે
જુએ તો જ જ્ઞાની ઓળખાય તેવા છે.