: ૪ : આત્મધર્મ : ૨૨૧
(સમયસાર ગા. ૭પ ઉપરના પ્રવચનમાંથી)
આચાર્ય ભગવાને કર્તાકર્મ અધિકારની શરૂઆતમાં
ઘણા પડખેથી સમજાવીને આત્મા અને આસ્રવોનું
(–સ્વભાવ અને વિભાવનું) સ્પષ્ટ ભેદજ્ઞાન કરાવ્યું છે.
જે શિષ્ય તે પ્રમાણે સમજીને, ભેદજ્ઞાન પ્રગટ કરીને,
આસ્રવોથી પાછો ફરીને, નિર્ભયપણે પોતાના
વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવમાં આરૂઢ થયો છે, જ્ઞાન સ્વરૂપ થઈને
જગતનો સાક્ષી થયો છે, જ્ઞાયકભાવપણે પ્રકાશમાન
થઈને જ્ઞાની થયા છે,–એવા જ્ઞાની ધર્માત્માને કયા
ચિહ્નથી ઓળખવા? તે આચાર્યદેવ ૭પમી ગાથામાં
બતાવે છે.
જુઓ, આમાં જ્ઞાનીને ઓળખવાનું એવું અલૌકિક ચિહ્ન આચાર્યદેવે બતાવ્યું છે કે તે ચિહ્નને જે જીવ
ઓળખે તેને પોતાને પણ ભેદજ્ઞાન થયા વિના રહે નહીં. અહા, અદ્ભુત શૈલીથી આચાર્યદેવે જ્ઞાનીની
ઓળખાણ કરાવી છે.
પરિણામ કર્મ તણું અને
નોકર્મનું પરિણામ જે
તે નવ ઠરે, જે માત્ર જાણે,
તે જ આત્મા જ્ઞાની છે. (૭પ)
જ્ઞાનીનું કાર્ય શું?–કે જ્ઞાનભાવ તે જ જ્ઞાનીનું કાર્ય છે, એ સિવાય રાગાદિપરિણામ કે કર્મ–નોકર્મના
પરિણામ તે જ્ઞાનીનું કાર્ય નથી. જ્ઞાનકાર્યવડે જ જ્ઞાની ઓળખાય છે. રાગકાર્ય વડે જ્ઞાનીને ઓળખવા જાય
તો જ્ઞાની ઓળખાતા નથી. જગતના જીવોએ જ્ઞાનીને ઓળખવાની રીત પણ જાણી નથી. જેણે પોતાના
આત્માને રાગથી તદ્રન જુદો જ્ઞાનસ્વભાવપણે જ અનુભવ્યો છે એવા જ્ઞાનીધર્માત્મા નિર્મળ જ્ઞાનપરિણામ
સિવાય બીજા કોઈ રાગાદિપરિણામને સ્વપ્ને પણ પોતાના કરતા નથી. રાગની જેને રુચિ છે, રાગથી જુદા
જ્ઞાનપરિણામની જેને ખબર નથી એવો અજ્ઞાની જીવ જ્ઞાનીને કઈ રીતે ઓળખશે? તે તો એમ જ દેખશે કે
જ્ઞાની રાગને કરે છે;–પણ રાગ વખતેય જ્ઞાનીનું જ્ઞાન રાગથી અત્યંત ભિન્નપણે જ પરિણમી રહ્યું છે, અને તે
જ્ઞાની તે જ્ઞાનપરિણામને જ કરે છે. એવી ઓળખાણ તે અજ્ઞાનીને થતી નથી. જ્ઞાન પરિણામ તે જ જ્ઞાનીને
ઓળખવાનું ચિહ્ન છે, તે ચિહ્નને ઓળખે તો જ જ્ઞાની ઓળખાય. અને આવી ઓળખાણ જે કરે તે પોતે
જ્ઞાની થયા વગર રહે નહિ.