વાસ્તવિક માનવો યોગ્ય નથી. જીવનો સંસાર એની પર્યાયમાં જ છે અને
મુક્તિ પણ એની જ પર્યાયમાં છે. એ વાસ્તવિક છે અને કર્મ તથા આત્માનો
સંયોગ સંબંધ ઉપચરિત છે.
વખતે આત્મા અશુભભાવરૂપે પરિણમે છે તે વખતે તે સ્વયં શુભ છે, જે વખતે
સ્વયં અશુભભાવરૂપે પરિણમે છે તે વખતે તે સ્વયં અશુભ છે અને જે વખતે
શુદ્ધભાવરૂપે પરિણમે છે તે વખતે તે સ્વયં શુદ્ધ છે. આ કથન એક જ દ્રવ્યના
આશ્રયે કર્યું છે, બે દ્રવ્યના આશ્રયે નહિ તેથી પરમાર્થભૂત છે અને કર્મોને
કારણે જીવ શુભ કે અશુભ થાય છે અને કર્મોનો અભાવ થતાં શુદ્ધ થાય છે એ
કથન ઉપચરિત હોવાથી અપરમાર્થભૂત છે કેમકે જ્યારે આ બંને દ્રવ્ય સ્વતંત્ર
છે અને એક દ્રવ્યના ગુણધર્મનું બીજા દ્રવ્યમાં સંક્રમણ થતું નથી તો પછી એક
દ્રવ્યમાં બીજા દ્રવ્યના કારણરૂપ ગુણ અને બીજા દ્રવ્યમાં તેના કર્મરૂપ ગુણ કેવી
રીતે રહી શકે અર્થાત્ રહી શકે નહિ. આ કથન થોડું સૂક્ષ્મ તો છે. પરંતુ
વસ્તુસ્થિતિ એ જ છે. આ વિષય સ્પષ્ટ કરવા માટે અમે તત્ત્વાર્થસૂત્રનું એક
વચન ઉદ્ધૃત કરીશું. તત્ત્વાર્થસૂત્રના ૧૦મા અધ્યાયની શરૂઆતમાં કેવળજ્ઞાનની
ઉત્પતિ કેવી રીતે થાય છે એનો નિર્દેશ કરતાં કહ્યું છે–
ક્ષયથી થાય છે. અહીં ક્ષયનો અર્થ પ્રધ્વંસાભાવ અત્યંતાભાવ નહીં કેમકે
કોઈપણ દ્રવ્યનો પર્યાયરૂપે જ નાશ થાય છે, દ્રવ્યરૂપે નહીં. હવે વિચાર કરો કે
જ્ઞાનાવરણાદિરૂપ જે કર્મપર્યાય છે તેના નાશથી તેની અકર્મરૂપ ઉત્તર પર્યાય
પ્રગટ થશે કે જીવની કેવળજ્ઞાન પર્યાય પ્રગટ થશે. એક વાત બીજી છે તે એ કે
જે સમયે કેવળજ્ઞાન પર્યાય પ્રગટ થાય છે તે સમયે તો જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોનો