જેઠ : ૨૪૮૮ : ૯ :
જ્ઞાન દ્વારા પ્રત્યક્ષ જાણવાવાળો તે આત્મા છે. તેમાં ઈન્દ્રિય કે શુભરાગ સહાયદાતા નથી. શુભરાગ એ કાળે
હોય છે પણ તેના વડે આત્મામાં જ્ઞાતાપણું નથી.
તારી સ્વતંત્રતા તેં કદી સાંભળી નથી. તીર્થંકરની વાણીમાં પણ તારાં ગાણાં પૂર્ણ ગાઈ શકાતાં નથી
એવો તું છો, પણ સંયોગ અને શુભરાગની ક્રિયાથી કલ્યાણ માની ઠગાયા કરે છે–વ્રત, તપ, દયાના ભાવ
કરશું તો આત્માનો અનુભવ થશે એમ કોઈ માને તો તે યથાર્થ નથી. દેવ, શાસ્ત્ર, ગુરુ આદિ પરના આલંબન
વડે અંતરના સ્વભાવનું મહાત્મ્ય થાય એમ નથી.
કોઈને પ્રશ્ન થાય કે જો આમ છે તો મંદિર, મૂર્તિ અને પૂજા–ભક્તિ શા માટે? તમારા કથનમાં મેળ
દેખાતો નથી. તો તેનું સમાધાન–પ્રથમ ભેદજ્ઞાન થતાં શ્રદ્ધાજ્ઞાન તો સમ્યક્ થાય છે પણ તે જ ક્ષણે ચારિત્રમાં
પૂર્ણ વીતરાગદશા થતી નથી. જ્યાં લગી પૂર્ણ વીતરાગ ન થાય ત્યાં સુધી ભૂમિકાનુસાર શુભરાગ હોય છે;
પણ એ વડે આત્માનો અનુભવ થાય એમ નથી.
“દયા ધર્મનું મૂળ છે, પાયમૂલ અભિમાન” એ લૌકિકમાં પુણ્યપાપની વાત છે. અહીં તો કહેવાય છે કે
રાગ–દ્વેષ મોહની ઉત્પત્તિ તે જ સ્વની હિંસા છે. ત્રિકાળ જ્ઞાતા સ્વભાવની દ્રષ્ટિ, તેનું જ્ઞાન અને તેમાં
સ્થિરતા–તે અહિંસા–સ્વદયા છે. પરની દયા કરવી તે તારા હાથની વાત નથી. પર પ્રત્યે કરુણાનો ભાવ આવે
તે જુદી વાત છે, પણ તે વડે ધર્મ નથી તથા તે ધર્મનું કારણ પણ નથી. જો પરની રક્ષા કોઈ જીવ કરી શકતો
હોય તો વહાલા પુત્ર અને પત્નિ વગેરે કેમ મરી જાય છે? તેને કેમ રાખી શકતો નથી! પ્રભુ! તું તારા જ્ઞાન–
અજ્ઞાનમય ભાવને કરી શકે છે, પરને તું રાખી શકે નહિ ને બીજો તારું કાંઈ કરી શકે નહિ.
ભગવાન આત્મા દેહમાં રહ્યો છતાં દેહથી જુદો આનંદધામ છે. તેણે અનાદિથી પોતાના બેહદ જ્ઞાન–
આનંદ સ્વભાવને ધારી રાખેલ છે. અજ્ઞાની તેને ભૂલીને પરની આશાવડે દુઃખી થયા કરે છે, રાગાદિ તથા
શરીર–ઈન્દ્રિય વગેરેમાં પોતાનું હોવાપણું માની તેનો આશ્રય કરે છે ને તેથી દુઃખી થઈ રહ્યો છે. જો ભેદજ્ઞાન
કરે કે આ હું નહિ, હું તો પૂર્ણજ્ઞાતા, અતીન્દ્રિય આનંદનું ધામ છું. એવો મહિમા લાવી, સ્વસન્મુખ થાય ત્યારે
સ્વાનુભવ પ્રત્યક્ષ અનુભવવડે આનંદમૂર્તિ આત્મા વેદનમાં પ્રત્યક્ષ થાય છે.
ભાઈ! તારું ઘર તો તારી પાસે જ હોય ને! મામાનું ઘર કેટલે? તો કહે દીવા બળે એટલે. એમ
આત્માનું ઘર ક્યાં? કે અંદરમાં ચૈતન્યમૂર્તિ જાગૃતવસ્તુ છે તે આત્માનું ઘર છે. આત્મા ચૈતન્ય પ્રકાશ
શક્તિનો પૂંજ છે, ત્યાં એકાગ્ર થાય તો અપૂર્વ શાન્તિનું વેદન કરનારો આત્મા વેદનમાં પ્રત્યક્ષ જણાય એવો
છે. આનંદ એ તેનો ગુણ છે. રાગનું વેદન એ આત્માનો ગુણ નથી. બહારથી સાધન માન્યું છે તે વ્યવહારની
શ્રદ્ધા છોડી દે, કેમકે આત્મા તો અલિંગગ્રાહ્ય અર્થાત્ એના વડે (વ્યવહાર–નિમિત્તના આશ્રયવડે) જણાય
એવો નથી.
આ અતીન્દ્રિય જ્ઞાયક સ્વભાવ પરિપૂર્ણ છે એમ મહાત્મ્ય કરતાં અંદરમાં અપૂર્વ વેદનસહિત જે
ભાવભાસન થાય છે તેને આત્મ સાક્ષાત્કાર–સ્વસંવેદન કહેવામાં આવે છે. તેને જ મોક્ષમાર્ગની શરૂઆત થઈ;
તે મોક્ષના પંથે વળ્યો–ઢળ્યો એમ કહેવામાં આવે છે.
ઈન્દ્રિયવાળો આત્મા માને તેણે આત્મા માન્યો નથી. નિશ્ચયવિના વ્યવહારનું જ્ઞાન ખોટું છે. ઈન્દ્રિયો
વડે આત્મા પરનાં કામ કરી શકતો નથી, ભ્રમથી માને ભલે. ભાઈ! એનાથી તું નથી તેનાથી (રાગ,
વ્યવહાર, નિમિત્તથી) તારું સાધન થતું નથી ને તેના વિના તારૂં સાધન અટકતું નથી. તું સદાય વિજ્ઞાનઘન
પ્રત્યક્ષ જ્ઞાતા છે.
પ્રભુ! તું દેહ, ઈન્દ્રિય અને રાગના આશ્રય વિનાનો પૂર્ણ છો. બહારનું બધું ભૂલી જા. વિકલ્પોથી પાર
એકલો જ્ઞાન શાન્તિમય આત્મા છે એનું મહાત્મ્ય લાવ. આત્મા અખંડ નિત્ય વસ્તુ છે, તેનાં શ્રદ્ધા, જ્ઞાન,
સુખ, વીર્યં આદિ બધા ગુણો પૂર્ણ અને અખંડ છે એમ નિર્ણય કરી અંતરમાં વળે તેને ભેદજ્ઞાન અને
સમ્યગ્દર્શન કહેવાય છે. આવો પ્રત્યક્ષ જ્ઞાતા તેને આત્મા કહીએ. વિકલ્પ–રાગના આલંબનથી ખસીને
અંતર્મુખ થતાં પ્રત્યક્ષ સંવેદન થાય છે–અતીન્દ્રિય આનંદમૂર્તિ આત્મા પ્રત્યક્ષ વેદનમાં આવે છે. આમ પોતાને
સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ કરવો એનું નામ ધર્મ છે.