વિધિ–નિષેધસે વસ્તુ યોં વરતે સહજ સ્વરૂપ.
મોક્ષના શ્રદ્ધાનને સમ્યગ્દર્શન કહીને જીવાજીવ અધિકાર પછી કર્તૃકર્મ અધિકાર લખ્યો છે. તેનું કારણ એ જ
છે. તથા પૂજ્યપાદ આચાર્યે સર્વાર્થસિદ્ધિમાં ‘
છે.
નથી. તે આ પુસ્તકનો વિષય પણ નથી. અહીં તો ફકત જૈનદર્શનના આધારે વિચાર કરવાનો છે.
તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં દ્રવ્યનું લક્ષણ સત્ કહીને તેને ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય સ્વભાવવાળું બતાવ્યું છે. ગુણઅન્વય
સ્વભાવ હોવાથી ધ્રૌવ્યનો અવિનાભાવી અને પર્યાય વ્યતિરેક સ્વભાવ હોવાથી ઉત્પાદ અને વ્યયને
અવિનાભાવી છે. તેથી બીજા પ્રકારે ત્યાં દ્રવ્યને ગુણ, પર્યાયવાળું પણ કહેવામાં આવ્યું છે. દ્રવ્યને ગુણ
પર્યાયવાળું કહો કે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રૌવ્યસ્વભાવવાળું કહો બન્ને કથનનો અભિપ્રાય એક જ છે.
અનંતાગુણા છે, ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ દ્રવ્ય એક એક છે તથા કાળ દ્રવ્ય અસંખ્યાત છે. છતાં પણ દ્રવ્યના
આ બધા ભેદ પ્રભેદોમાં દ્રવ્યનું પૂર્વોક્ત એક લક્ષણ લાગું પડતું હોવાથી તે બધા એક દ્રવ્ય શબ્દથી કહેવામાં
આવે છે.
વિનાશ પામે છે. કર્મે જીવને બાંધ્યો છે કે જીવ પોતે કર્મથી બંધાયો છે? એવી જ રીતે કર્મ જીવને ક્રોધાદિરૂપે
પરિણમાવે છે કે જીવ પોતે ક્રોધાદિરૂપે પરિણમે છે? આ બન્ને પક્ષોમાંથી ક્્યો પક્ષ જૈનધર્મમાં તત્ત્વરૂપે ગ્રાહ્ય
છે એ