: ૧૪ : આત્મધર્મ : ૨૨૪
૧૨–બીજા દ્રષ્ટાંતવડે આ જ વિષય સ્પષ્ટ કરતાં તેઓ ફરીથી કહે છે. –
पयोव्रतो न दध्यत्ति न पयोऽत्ति दधिव्रतः।
अगोरसव्रतो नोभे तस्मात्तत्वं त्रयात्मकम्।। ६०।।
જેણે દૂધ પીવાનું વ્રત લીધું છે તે દહીં ખાતો નથી, જેણે દહીં ખાવાનું વ્રત લીધું છે તે દૂધ પીતો નથી
અને જેણે ગોરસ સેવન ન કરવાનું વ્રત લીધું તે દૂધ અને દહીં બન્નેનો ઉપયોગ કરતો નથી. માટે સિદ્ધ થાય
છે કે તત્ત્વ ઉત્પાદ–વ્યય અને ધ્રૌવ્ય આ ત્રણ રૂપવાળું છે. ૬૦
૧૩–સર્વાર્થસિદ્ધિમાં આ વિષયનું વિશેષપણે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવ્યું છે. તેમાં પૂજ્યપાદ આચાર્ય
કહે છે–
चेतनस्याचेतनस्य वा द्रव्यस्य स्वां जातिमजहत उभयनिमित्तवशाद भावान्तरावाप्तिरुत्पादनमुत्पादः
मृत्पिण्डस्य घटपर्यायवत्। तथा पूर्वभावविगमनं व्ययः। यथा घटोत्पतौ पिण्डाकृतेः।
अनादिपारिणामिकस्वभावेन व्ययोदयाभावाद् धु्रवति स्थिरीभवतीति धु्रवः। धु्रवस्य भावः कर्म वा ध्रोव्याम्।
यथा मृत्पिण्डघटाद्यवस्थासु मृदाद्यन्वयः तैरुत्पादव्यय ध्रौव्यैर्युक्तं उत्पाद–व्यय–ध्रौव्ययुक्तं सत्।
(તત્ત્વાર્થસૂત્ર અ. પ. સૂ. ૩૦)
પોત પોતાની જાતિ છોડયા વિના ચેતન અને અચેતન દ્રવ્યનું ઉભય નિમિત્ત ના વશે અન્ય પર્યાયનું
પ્રાપ્ત કરવું તે ઉત્પાદ છે. જેમ કે માટીના પીંડાનું ઘટ પર્યાય રૂપે ઉત્પન્ન થવું તે ઉત્પાદ છે. પૂર્વે પર્યાયનો નાશ
થવો તે વ્યય છે. જેમ કે ઘટની ઉત્પત્તિ થતા પીંડરૂપ આકૃતિનો નાશ થવો તે વ્યય છે. તથા અનાદિકાળથી
ચાલ્યા આવતા પોતાના પારિણામિક સ્વભાવરૂપે વ્યય પણ થતો નથી, ઉત્પાદ પણ થતો નથી. પણ તે સ્થિર
રહે છે. એનું જ નામ ધુ્રવ છે. તથા ધુ્રવનો ભાવ કે કર્મ તે ધ્રૌવ્ય છે, તાત્પર્ય એ છે કે જેવી રીતે પીંડ અને
ઘટાદિ અવસ્થાઓમાં માટીનો અન્વય રક્ષા કરે છે તેથી એક માટી ઉત્પાદ–વ્યય અને ધ્રૌવ્ય સ્વભાવ છે. તેવી
જ રીતે આ ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યથી યુક્ત અર્થાત્ તાદાત્મ્યને પામેલું એવું સત્ છે.
આ રીતે આટલા વિવેચનથી સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે ચેતન અને અચેતન દ્રવ્યનું પ્રત્યેક સમયે જે
પરિણમન થાય છે તે બીજા કોઈનું કાર્ય ન હોતાં૧ તેની પોતાની વિશેષતા છે. તથા પર્યાયરૂપે પરિણમન
કરવા છતાં પણ તે પોતાના અનાદિકાલીન પારિણામિક સ્વભાવરૂપે સ્થિર રહે છે. તેનો તે પરમ પારિણામિક
ભાવ ઉત્પન્ને નથી થતો અને વ્યય પણ નથી થતો એ પણ તેની પોતાની વિશેષતા છે. આ બન્ને
વિશેષતાઓનું સમુચ્યરૂપ (સ્વભાવનું મિલન) દ્રવ્ય અથવા સત્ છે એ ઉકત કથનનું તાત્પર્ય છે. (ચાલુ)
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
* પંચાસ્તિકાય ગા. ૧૦ પૃ. ૨૭ ટીકા
૧ એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યને પરિણમાવતું નથી. અન્યથા (બીજી રીતે) પ્રત્યેક નિરન્તર પરિણમન
કરવાનો સ્વભાવ છે તે સિદ્ધ થતો નથી. એજ કારણ છે તેથી ખરેખર પ્રત્યેક દ્રવ્યનું પરિણમન–કાર્ય છે તે
તેનાથી ભિન્ન અન્ય દ્રવ્યનું કાર્ય નથી એમ કહેવામાં આવ્યું છે. વિશેષ ખુલાસો પહેલા કરતા આવ્યા છીએ.
મહાન પ્રયત્નથી તત્ત્વ શ્રવણ
જેમ ક્ષેત્રમાં નાખેલા બીજને ખારા પાણીથી સીંચવામાં આવે તો હીણું અને મીઠું પાણી પાવામાં આવે
તો મધુરરૂપે ફળે છે. તેમ કુતત્ત્વોના શ્રવણથી હલકુધ્યાન (આર્તરોદ્રધ્યાન અથવા પરમાં તથા રાગમાં કર્તૃત્વ
મમત્વરૂપ કૂધ્યાન) અને ઉત્તમતત્ત્વોના શ્રવણથી ઉત્તમધ્યાન પ્રાપ્ત થાય છે. માટે જે વિવેકવાન્ છે, અસલી
આત્મસ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરવા માગે છે, તેઓ પરમાં અને રાગાદિમાં કર્તા, ભોક્તા અને સ્વામીત્વની શ્રદ્ધાને
તથા કામ ભોગ બંધનની પ્રવૃત્તિ તરફ ઢળેલી બુદ્ધિને ખારા પાણીની જેમ હંમેશને માટે છોડે; અને
મહાપ્રયત્નથી મધુર જળ સમાન સુતત્ત્વોનું જ્ઞાની પાસેથી શ્રવણ કરે.
નિશ્ચય–આશ્રય અને તેનાથી થવા યોગ્ય કલ્યાણની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થશે. માટે વિદ્વાનોએ મહાન પ્રયત્નથી
ઉત્તમતત્ત્વોનું શ્રવણ કરવું જોઈએ.(યોગસાર–અમિતગતિ આચાર્ય)