: ૬ : આત્મધર્મ : ૨૪૮૮
મેં એટલા દ્રવ્ય છોડયા લીલોતરી છોડી, આટલી વસ્તુ ખપે છે એનો અર્થ–એ તરફના આલંબનરૂપ રાગ
છોડયો. રાગને છોડયો એ પણ વ્યવહાર કથન છે. ખરેખર તો રાગદ્વેષાદિ મલીનભાવનો ત્યાગ કરવો પડતો
નથી પણ વીતરાગી દ્રષ્ટિ સહિત જેટલા અંશે સ્વરૂપમાં સ્થિરતા થઈ તેટલા રાગાદિ ઉત્પન્ન થતા જ નથી
એવી મર્યાદા છે.
હિંસાદી અવ્રત છોડયા, વ્રત ગ્રહણ કર્યા, આટલું મારે ખપે, મેં સ્ત્રી આદિનો ત્યાગ કર્યો ત્યાં એમ
સમજવું કે એ જાતના રાગને ત્યાગ ક્્ર્યો છે અથવા મંદ કર્યો છે. પણ જો તેનાથી ભલું થવું માને તો તેણે
મિથ્યાત્વનું ગ્રહણ કર્યું છે. શાસ્ત્રમાં પરદ્રવ્યના ગ્રહણ ત્યાગના કથન આવે છે પણ તેનો અર્થ એ છે કે એ
એમ નથી પણ નિમિત્ત નૈમિત્તિકનો એવો મેળ બતાવવા ઉપચારથી એમ કહેલ છે.
ખરેખર જો આત્મા પરદ્રવ્યનો કર્તા હર્તા–સ્વામી હોય તો જુદો ન રહે. શાસ્ત્રમાં આવે કે ધર્માત્મા જીવ
વિશેષ વૈરાગી થઈ નગ્ન થાય છે, વસ્ત્રાદિ છોડે છે તેનો અર્થ એમ નથી કે આત્મા પરનું ગ્રહણ ત્યાગ કરે છે,
અથવા ઈચ્છાને લીધે વસ્ત્રાદિનો ત્યાગ થયો પણ તેનો અર્થ એ છે કે મહાવ્રત ધારણ કરવાની પ્રગટ યોગ્યતા
આવે ત્યારે આવા પ્રકારના વિકલ્પ આવે કે આ છોડું ગ્રહું પણ જો કોઈ ખરેખર એમ માને કે–મેં લુગડાં
છોડયા, હું નગ્ન થયો, શરીરની ક્રિયા વ્યવહારથી કરી શકાય છે. તો તે બે ક્રિયાવાદી છે, બે દ્રવ્યને એક
માનનાર મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, જૈનમતથી બાહ્ય છે.
મેં આ છોડયું એ માન્યતામાં એમ આવ્યું કે પહેલા હું આને લઈ શકતો હતો, મેં આટલા રસ છોડયા,
પણ તું ક્્યારે પરનું ગ્રહણત્યાગ કરી શકતો હતો? હા માને કે મેં પરમાં કાંઈ કર્યું અશુભ રાગ છોડી શુભ
રાગ ગ્રહણ કર્યો એમ વ્યવહારથી કથન છે. વિકલ્પ એવો આવે કે આ છોડયું; છોડું, લઉં, પણ ખરેખર પરનું
કાંઈ કરી શકતો નથી કેમકે ઈચ્છા અથવા જ્ઞાન પરનું કાંઈ કાર્ય કરવામાં અકિંચિત્કર છે, બે દ્રવ્યને જુદા નહી
માનનારને કર્તાપણાનો ભ્રમ થાય છે.
શરીર નગ્ન છે, અમુક સંયોગ નથી, બાહ્યમાં બ્રહ્મચર્યના શુભભાવ છે માટે તેના આત્મામાં વીતરાગી
ચારિત્ર છે એમ નથી. શુભરાગના આધારે ચારિત્ર નથી પણ આ ગુણસ્થાનમાં કેવો રાગ હોય, કેવા રાગનો
અભાવ હોય તે બતાવવા વ્યવહારનયથી ગ્રહણત્યાગના કર્તાપણાનું કથન હોય છે પણ એનો અર્થ–એ એમ
નથી પણ આ રીતે કથન કરવાની પદ્ધતિ છે એમ જાણવું તેનું જ નામ વ્યવહારનયનું ગ્રહણ છે.
નિશ્ચયનય તો જેવું વસ્તુનું સ્વરૂપ છે તેવું જ નિરૂપણ કરે છે માટે સત્યાર્થ છે વ્યવહારનય તો એકને
બીજારૂપે, અથવા કોઈના કારણ કાર્ય કોઈમાં મેળવીને નિરૂપણ કરે છે માટે અસત્યાર્થ ને કહેનાર છે માટે બેઉ
નય સમકક્ષી નથી.
સનાતન દિગમ્બર વીતરાગપંથ જૈન ધર્મ છે એની પરંપરામાં જન્મ લઈને, તત્ત્વ અતત્ત્વને સમજે
નહી, બે નયોના અર્થને–પ્રયોજનને સમજે નહીં, તેઓ ભ્રમથી આત્માને પરનો કર્તા, હર્તા, સ્વામી માનીને
શરીરાદિમાં એકતા બુદ્ધિ કરે છે. જેવું તત્ત્વ છે તેમ નથી માનતા પણ નથી એવું માને છે. હું વચનબોલી શકું
છું, મૌન રહી શકું છું પરનું કાંઈ કરી શકાય છે એ માન્યતા મિથ્યાદ્રષ્ટિની છે.
શાસ્ત્રમાં પરદ્રવ્યનું નિમિત્ત મટવાની અપેક્ષાએ (અર્થાત્ સ્વાશ્રયદ્વારા નિમિત્તનું આલંબન છોડી
કેટલી વીતરાગતા થઈ એ બતાવવા માટે) વ્રત, તપ, શીલ, સંયમાદિને મોક્ષમાર્ગ કહ્યો પણ તે મોક્ષમાર્ગ
નથી, બાહ્ય વસ્તુ તો નિમિત્તમાત્ર છે તેને છોડવા લેવાનો અધિકાર આત્માનો નથી, પરની કોઈ ક્રિયા
આત્માને આધીન નથી જ.
મેં રાગ મંદ કર્યો માટે આહાર ન આવ્યો, મેં આહાર લીધો–મુક્્યો એમ માનનાર મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે ભલે
તે સાધુ નામ ધરાવતો હોય પણ જૈનધર્મને માનતો નથી.
આત્મા પરદ્રવ્યનું ગ્રહણ ત્યાગ કરી શકતો નથી પણ પોતાના મિથ્યાભાવને–રાગભાવને છોડી,
સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાન ચારિત્રરૂપભાવ પોતામાં કરી શકે છે. અથવા મિથ્યાભાવ વડે વિકારનો કર્તા ભોક્તા થઈ
શકે છે. ઉંધુ માની શકે છે. આવી મર્યાદા છે.