: ૬ : આત્મધર્મ : ૨૨૬
દ્રવ્ય ઉપજે છે. બીજા દ્રવ્યનો અંશ તેમાં આવતો નથી. માટે એકદ્રવ્ય બીજામાં કાંઈ કરે એમ માનવું તે અનંતા
સત્ને નહી માનવારૂપ મિથ્યાદ્રષ્ટિપણું જ છે.
જેમ સોનું સુવર્ણપણે ઉપજે છે અને કંકણ, વીંટી આદિ અવસ્થાપણે ઉપજતું થકું સોનું જ છે કેમ કે
સોના સાથે તેની દરેક પર્યાય એકમેક છે. આ હોવાથી સોનાની અવસ્થાને સોનું ઉપજાવે છે, સોની નહિ.
સોની ઉપજાવે છે એમ કહેવું તે ઉપચાર છે.
કુંભાર માટીમાંથી ઘડો ઉપજાવતો નથી પણ માટી સ્વયં પલટીને ઘટરૂપે થાય છે, લોટનાં કારણે રોટલી
થાય છે. સ્ત્રી કહે મારાથી થાય છે એમ ખરેખર માને તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. કેમકે જગતના દરેક દ્રવ્યો સત્ છે,
તેથી તે સ્વયં તેના પર્યાયધર્મના કારણે અનેક અવસ્થારૂપે પલટીને નવી નવી અવસ્થાઓને પોતામાં કરે છે.
આમ હોવા છતાં જે તેનાથી વિરુદ્ધ માને છે કે મારાથી આ કામ થાય છે. હું છું તો ઘર, ધંધા સંસ્થા વગેરેની
વ્યવસ્થા ચાલે છે તો તેમ માનનારા બે દ્રવ્યને એક માનનાર મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. અજ્ઞાનીને નિમિત્તાધીનપણું
માનવાની દ્રષ્ટિ હોવાથી રાગની અને કર્તાપણાની રુચિ હોય છે તેથી સંયોગ તરફથી દેખે છે. દ્રવ્ય–ગુણ–
પર્યાયની સ્વતંત્રતા માની શકતો જ નથી.
દરેક વસ્તુ અનાદિ અનંત છે તેથી સ્વતંત્ર સત્પણું રાખીને ઉત્પાદ વ્યય ધુ્રવસ્વભાવી રહે છે. કોઈ
ક્ષેત્ર, કાળ, સંયોગના કારણે તેમના ઉત્પાદ, વ્યય ધુ્રવ સ્વભાવ નથી, આવું વસ્તુ સ્વરૂપ ન માને તે સર્વજ્ઞતા
મતથી બહાર છે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
नास्ति सर्वोऽति संबंध परद्रव्यात्मतत्त्वयोः।
कर्तृकर्मत्वसंबंधाभावे तत्कर्तृता कुतः।। २००।।
પર દ્રવ્યને અને આત્માને કાંઈપણ સંબંધ નથી, તો પછી તેમને કર્તા કર્મપણું કેમ હોઈ શકે?
વ્યવહારથી નિમિત્ત કર્તા કહેવો તે તો કહેવા માત્ર છે.
જેઓ વ્યવહારનયના કથનને પકડીને પરમાં પોતાનું કર્તાપણું, માને છે, એક દ્રવ્ય બીજાનું કાંઈ કરી
શકે છે એમ માને છે. તેઓ સર્વને પરતંત્ર માને છે. સર્વજ્ઞદેવે જેમ કહ્યું છે તેમ માનતો નથી.
ભગવાન......તારી મહિમાં તેં યથાર્થપણે સાંભળી નથી. જગતના તત્ત્વો છે કે નથી? આ છે અને વળી
તેનાં કામ મારે કરવા છે તો તે પોતાપણે છે કે પરપણે છે? જો તેઓ પોતાપણે છે અને પરપણે નથી તો બધા
દ્રવ્યો તેની શક્તિ સહિત છે, રહિત નથી, માટે તેમનામાં તેનું કામ કરવાની પરિણમન શક્તિ છે જ. માટે તેનાં
કામ તેના આધારે તેનાં કારણે છે, એમ નક્કી થાય છે.
દરેક ચીજ સત્તાત્મક હોવાથી પોતાનાં પરિણામથી જ ઉપજે છે એમ નહિ માનતાં તેનાં કાર્યને મેં કર્યું
એમ માને છે તે સત્નો લોપ કરે છે. એક એક સમયમાં દરેક દ્રવ્ય ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્યયુક્ત સત્ છે તેથી કોઈ
દ્રવ્યને કોઈ કાળે બીજાની જરૂર પડતી નથી. વસ્તુને ઉત્પાદવ્યય અને ધુ્રવપણું ક્્યારે ન હોય?
સત્રૂપ વસ્તુને જગતે સાંભળી નથી–કહ્યું છે કે–
“સ્થિરતા એક સમયમેં ઠાણે, ઉપજે વિણસે તબહીં, ઊલટ પલટ ધુ્રવ સત્તા રાખે, યા હમ સુનિ ન
કબહિ, અબધુ નટ નાગર કી બાજી,”
દરેક સમયે નવી નવી અવસ્થા થાય જૂની જાય, અને વસ્તુ ધુ્રવ નિત્ય ટકી રહે છે એવો જ વસ્તુ
સ્વભાવ છે, કોઈએ કરેલો નથી.
પૈસા ધૂળ છે, કોને લઈને આવે છે? પૂર્વના પુણ્યથી આવે છે. મારે લીધે આવે છે–એમ માને છે તે–
અનંતા સત્નો નિષેધ કરે છે, સત્યની હિંસા કરે છે.
દરેક પદાર્થ પોતાની વર્તમાન વર્તતી પર્યાયથી અભિન્ન છે, જેમ ઘડાની પર્યાયથી–માટી તન્મય છે પણ
કુંભારથી તદ્રુપ નથી માટે કુંભાર તેનો કર્તા નથી, તેમ જગતનાં પદાર્થો તેની અવસ્થાથી તદ્રુપ છે પણ તેની
સાથે નિમિત્તરૂપ પદાર્થો તદ્રુપ નથી માટે નિમિત્ત તે ઉપચાર માત્ર કારણ છે, ખરૂં કારણ નથી. નિમિત્ત
નૈમિત્તિક સંબંધ એક સમય પુરતો છે ખરો. પણ નિમિત્ત પર