: ૮ : આત્મધર્મ : ૨૨૭
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ને નિઃશંકિત આદિ–
આઠ નિશ્ચય ગુણોદ્વારા નિર્જરા
(સમયસાર ગા. ૨૩૨–૩૩ ઉપર
પૂ. ગુરુદેવનું પ્રવચન સોનગઢ તા. ૨૦–૪–૬૨)
જ્ઞાની નીચેની ભૂમિકામાં હોય કે ઊંચી દશામાં હોય પણ ત્રિકાળી જ્ઞાયકસ્વભાવનો જ આદર કરનાર
હોવાથી હેય (ત્યાગવા યોગ્ય–અશુદ્ધતા) અને ઉપાદેય (–ગ્રહણ કરવા યોગ્ય શુદ્ધતા) ના વિવેકમાં કદી
મુંઝાતો નથી, તેથી તેને અમૂઢ દ્રષ્ટિ હોય છે.
પ્રયોજનભૂત તત્ત્વ જાણ્યા વિના દુઃખનો ઉપાય છોડી, સુખના ઉપાયમાં પ્રવૃત્તિ થઈ શકે નહિ. સાચા
દેવ, શાસ્ત્ર, ગુરુ, જીવાદિ નવતત્ત્વ, છ દ્રવ્ય, સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાન, ચારિત્રરૂપ ધર્મ, દ્રવ્ય, ગુણ પર્યાયની
સ્વતંત્રતા, પરથી પૃથક્તા, સ્વભાવની સામર્થતા, હિત અહિતનું સ્વરૂપ, નિમિત્ત નૈમિત્તિક સંબંધ, સ્વતંત્ર
કર્તા, કર્મ, કરણ, આધાર વગેરેનું સ્વરૂપ–એ પ્રયોજન ભૂત તત્ત્વ છે. સર્વજ્ઞ વીતરાગે કહેલાં એ
જીવાદિતત્ત્વોમાં જ્ઞાનીને અયથાર્થ દ્રષ્ટિ થતી નથી. આ કેમ હશે? આ બીજી રીતે કહે છે તેમાં આ સાચું હશે કે
તે? એવી પરીક્ષા કરવામાં તે મુંજાતો નથી. પોતાના હિત–અહિતરૂપ ભાવોને બરાબર જાણતો નિત્ય
નિશંકતા સહિત યથાર્થદ્રષ્ટિને ધારણ કરે છે, તેથી સમ્યગ્દ્રષ્ટિજીવને શુદ્ધિ અનુસાર નિર્જરા થાય છે.
ઉપગૂહન ગુણદ્વારા એ બતાવવામાં આવે છે કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિજીવ નિશ્ચયનયથી સિદ્ધપરમાત્માની ભક્તિ
સહિત છે. પંચાસ્તિકાય શાસ્ત્ર ગાથા ૧૬૯માં પણ સિદ્ધિ ભક્તિનું કથન છે. હું ચૈતન્ય જ્ઞાયક બિમ્બ છું તેમાં
સમ્યક શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને એકાગ્રતા તે નિશ્ચય સિદ્ધ ભક્તિ છે અને અર્હંત–સિદ્ધ પરમાત્માને તેમનાં લક્ષણ
દ્વારા જાણી તેમના પ્રત્યે બહુમાન–વિનયરૂપભાવ થવો તે વ્યવહાર સિદ્ધ ભક્તિ છે.
ઉપગૂહન અથવા ઉપબૃંહણ એ સમ્યગ્દર્શનનો ગુણ એટલે કે એ પર્યાય છે. ગુણ તો ત્રિકાળ અપ્રગટ
શક્તિરૂપે જ હોય છે. સમ્યગ્દર્શન પર્યાય છે, ગુણ નથી. કેવળજ્ઞાન પર્યાય છે, ગુણ નથી. એમ અહીં નિશ્ચય
સમ્યગ્દર્શનની સાથે રહેલા નિઃશંકિત્વ, નિઃકાંક્ષિત્વ નિર્વિચિકિત્સા, સ્થિતિકરણ, અમૂઢતા, ઉપગુહન, વાત્સલ્ય
અને પ્રભાવના–એ પર્યાય છે, ગુણ નથી. આ આઠ પ્રકાર ચારિત્ર ગુણની પર્યાયના ભેદ છે.
જે સિદ્ધ ભક્તિ સહિત છે, ઉપગૂહક છે સૌ ધર્મનો,
ચિન્મૂતિ તે ઊપગૂહનકર સમકિત દ્રષ્ટિ જાણવો. ૨૨૩
ચોથા ગુણસ્થાને ત્યાગ ન હોય, પણ મિથ્યાત્વ તથા અનંતાનુબંધી કષાયનો ત્યાગ અને નિર્મળ
સમ્યક્ત્વાદિનું ગ્રહણ તો હોય છે, પણ બાહ્યમાં વિશેષ ત્યાગ ન હોય કેમકે ચારિત્રમાં નબળાઈવશ
અસંયમદશા હોવાથી અસ્થિરતારૂપે ચારિત્ર દોષ ઘણો હોય છે, પણ તેને કરવાની અથવા રાખવાની ભાવના
હોતી નથી, ક્્યારે હું બાહ્ય–અભ્યતંર નિર્ગ્રથ થાઉં એ ભાવના હોય છે.
ગૃહસ્થદશામાં હોય એટલે સંગમાં દેખાતો હોય છતાં અંતરથી સર્વથી ઉદાસ હોય છે, એક સમયમાં પરિપૂર્ણ