હલાવવાનું, પરવસ્તુને પકડવાનું, પ્રેરણા, પ્રભાવ પાડવાનું આદિ કોઈ કામ કરી શકતો નથી. ભાષા
વર્ગણાથી ભાષા થાય છે. ઈચ્છા નિમિત્ત માત્ર છે. કોઈ રીતે ભાષાનું કાર્ય જીવનું નથી. પણ અમે
પ્રત્યક્ષ જોઈએ છીએ કે માણસો ડુંગરા તોડી નાખે છે, નદીના પ્રવાહને આડાઅવળા કરી નાખે છે ને?
તે તેની સંયોગ તરફથી જોવાની દ્રષ્ટિ જ વિપરીત છે. પરદ્રવ્યમાં પ્રત્યક્ષ નથી. જ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ પરોક્ષ છે.
સંયોગી દ્રષ્ટિવાળો બે જુદા દ્રવ્યને જુદા એટલે સ્વતંત્ર માનતો નથી, બેને એક માનીને દેખે છે; તેથી તે
શાસ્ત્રના અર્થ પણ વિપરીત કરે છે ને સર્વત્ર ઊંધુંં જ દેખે છે.
એનો અર્થ એમ નથી, પણ આવું કાર્ય થવા કાળે ક્યા જીવને કેવી જાતનો રાગ હતો, તેમાં નિમિત્ત
કોણ હતું તે બતાવવા વ્યવહારનું કથન છે.
જ છે. સ્ત્રી, પુત્ર, મકાન, વસ્ત્ર, પુસ્તક આદિ કોઈના કાર્ય તેમજ નજીકમાં એક ક્ષેત્રે રહેલ શરીરના
કાર્ય પણ આત્મા કરી શકતો જ નથી.
પરને જાણી શકે છે પણ પરનું કાંઈ કરે ને પર પોતાનું કાંઈ કરે એવો કોઈગુણ અર્થાત્ યોગ્યતા
આત્મામાં નથી. સંયોગદ્રષ્ટિ, સ્થૂલ દ્રષ્ટિવાળાને આ વાત બહુ કઠણ પડે છે; કેમકે દરેક દ્રવ્ય તેના ગુણ
પર્યાયથી સત્ છે, પરથી નથી–એ અનેકાન્ત સિદ્ધાંત તેઓએ જાણ્યો જ નથી.
સમય પણ કોઈની રાહ જોવી પડતી નથી. આ પરમ સત્ય અને સ્વતંત્ર સત્તાની વાત સંયોગ તરફથી
જોનારને સંયોગમાં એક્તા બુદ્ધિવાળાને બેસતી જ નથી, વસ્તુના સત્સ્વ્રૂપને નહીં માનનાર સ્વસન્મુખ
થઈ શકતો નથી, નિજ શક્તિનો મહિમા જોઈ શકતો નથી, તેથી દુઃખી થાય છે. સુખદુઃખનું ખરૂં સ્વરૂપ
અને કારણ જાણે નહીં, તો દુઃખ મટે નહીં.
અર્થ એમ નથી કે સત્ય ન સમજવું અને સ્વચ્છંદમાં, પાપમાં વર્તવું.
માને કે હું છું તો તેનું કાર્ય થયું વગેરે. પણ એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કોઈ રીતે કાંઈ કરી શકે નહીં.
ખરેખર પરના કાર્યનો કર્તા થઈ શકતો હોય તો બે