: ૧૪ : આત્મધર્મ: ૨૩૦
દ્રવ્ય જુદા ન રહે–એ અનાદિ અનંતકાળ માટે અબાધિત સિદ્ધાંત છે.
વસ્તુ સતપણે છે કે નહીં? છે, તો તે પોતાથી જ છે, પરથી નથી, પરના કારણે નથી. માટે પોતાથી
જ નિત્ય ટકીને નિરંતર નવી નવી અવસ્થા પોતામાં જ ઉત્પન્ન કરે છે, ને જુની દશા બદલે છે–એ પર્યાય
સ્વભાવ પણ દરેકને પોતાથી જ છે, પરથી નથી આમ સ્વતંત્રતા હોવા છતાં ન માને, ન જાણે તે બે દ્રવ્યોને
જુદા માનતો નથી, કોઈને સ્વતંત્ર માનતો નથી. દરેક પદાર્થ પરથી પૃથક છે અને પોતપોતાના
દ્રવ્યસ્વભાવ, ગુણસ્વભાવ અને પર્યાય સ્વભાવથી સતપણે છે–એ સિદ્ધાંત જાણે તો બધા વિવાદ મટી જાય.
પ્રશ્ન:– જીવ દ્રવ્યદ્રષ્ટિથી સ્વતંત્ર છે પણ વર્તમાન પર્યાયમાં તો પરતંત્ર છે ને?
ઉત્તર:– ના, નિજશક્તિથી પરતંત્રભાવે પોતે જ પરિણમે છે. જીવ સંસારદશામાં વિકારી પર્યાય પણે
કર્તા, કર્મ (કાર્ય), કરણ સંપ્રદાન અપાદાન અને આધાર એ છએ કારક (કારણ) શક્તિથી સ્વતંત્ર છે
તેના અજ્ઞાનવશે પરતંત્રતા માની જીવ વ્યર્થ ખેદખિન્ન થાય છે. એમ પ્રથમ પર્યાયમાં સ્વતંત્રતા ન માને
તેને ક્ષણિક વિકારથી ભિન્ન ત્રિકાળી જ્ઞાનસ્વભાવને સ્વિકારવાની તાકાત નથી. સંયોગ, નિમિત્ત તેના
સ્થાનમાં હોય છે, પણ તેનાથી ઉપાદાનમાં કાર્ય માનનારને બે દ્રવ્યની એકતાબુદ્ધિરૂપ મોટો ભ્રમ છે.
સર્વજ્ઞદેવ ફરમાવે છે કે આત્મા શુભાશુભવિકાર–વાસના કરે તો કરો, પરમાં કર્ત્તા, ભોક્તા
સ્વામી છું એમ માની શકે છે, પોતાની દશામાં જ્ઞાન–અજ્ઞાન, વિકાર–અવિકારીભાવ કરવાની તાકાત
રાખે છે, પણ પરમાં કાંઈપણ કરવાની તાકાત (સામર્થ્ય) કોઈ આત્મામાં નથી. ત્રણકાળમાં ત્રણલોકમાં
પરવડે કોઈનું કાર્ય બની શકતું નથી.
સંયોગદ્રષ્ટિવાળા નિમિત્તને ખરેખર કર્ત્તા માને છે. અને કહે છે કે જુઓ, નિમિત્તનું સામર્થ્ય!
ભગવાન મહાવીરને કેવળજ્ઞાન થયું છતાં ૬૬ દિવસ સુધી વાણી ન છૂટી અને ગૌતમ આવ્યા ત્યારે
વાણી છૂટી માટે નિમિત્તની રાહ જોવી પડે છે, નિમિત્ત વિના કાર્ય થાય નહીં તો એ વાત ત્રણેકાળે જૂઠી
છે. નિમિત્તને કારણ ક્યારે કહેવાય કે ઉપાદાન (નિજશક્તિ) સ્વયં કાર્યરૂપે પરિણમે તો જ નિમિત્તને
ઉપચારથી કારણ કહેવાય. નિમિત્ત તેની પોતાની જ યોગ્યતાથી તેના કાળે આવે છે તે પણ તેની
ઉપાદાનની યોગ્યતાથી નિયમિતપણે વર્તે છે.
જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મના પરમાણુ બંધાય તેમાં પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, અનુભાવ અને પ્રદેશની
રચના તે પરમાણુના આધારે તેની ઉપાદાનની યોગ્યતાથી થાય છે; જીવ તેનો કર્ત્તા કોઈ પ્રકારે નથી
છતાં કર્ત્તા કહેવો તે વ્યવહારનયનું કથન છે.
અહીં તો એમ બતાવે છે કે આત્મા જડ કર્મનો કર્ત્તા, ભોક્તા તો નથી પણ પોતાની પર્યાયમાં
પોતાની ભૂલના પ્રમાણમાં જેટલા રાગ ઉત્પન્ન થાય તેટલા જ પ્રમાણમાં નવા કર્મ બંધાય છે, જ્ઞાન
સંબંધી વિરોધ ભાવ (કષાયભાવ) કરે તેટલું જ્ઞાનાવરણીયકમ બંધાય, મિથ્યાત્વભાવ જેવો તીવ્ર મંદ
કરે તેટલા પ્રમાણમાં દર્શનમોહકર્મ બંધાય, અને જેવા ક્રોધ, માન, માયા, લોભ કરે તેટલું ચારિત્રમોહ
નામનું જડ કર્મ બંધાય
–એ વ્યવહારકથન નિમિત્ત નૈમિત્તિકનું જ્ઞાન કરાવી, પરાશ્રયરૂપ મૂર્ખતા છોડાવવા માટે છે પણ
પરદ્રવ્ય આદિ તેને હેરાન કરે ને તેની આધીન જીવને રાગદ્વેષ, સુખદુઃખ થાય એમ મિથ્યાશ્રદ્ધા કરવા
માટે શાસ્ત્રનું કથન નથી.
વ્યવહારથી કથન આવે કે ચારિત્રમોહકર્મના ઉદય કાળે જીવમાં વિકાર થાય–એનો અર્થ એમ
નથી કે જડકર્મ જીવને બગાડે છે પણ જીવ પોતે જ પોતાની પર્યાયથી પલટે છે. દરેક સમયે પોતાની
યોગ્યતાથી ૧૦૦ ટકા સ્વતંત્રપણે નવીનવી પર્યાયરૂપ કાર્ય કરે છે.