માગશર: ૨૪૮૯ : ૧પ :
આ ગાથામાં આચાર્યદેવ કહે છે કે કોઈ જીવ જ્ઞાનવડે પરનું કાંઈ કરી શકતો નથી. રાગ–
ઈચ્છાવડે પણ પરનું કાંઈ કરી શકતો નથી. અહો! આત્મા નજીકમાં રહેલા જડ દેહની પણ કોઈ ક્રિયા
કરી શકતો નથી; માત્ર અહંકારથી માને છે.
પ્રશ્ન: જો એમ છે તો લોકો ગમે તેવા પાપ કરશે. કોઈ દયા, દાન, પુણ્ય નહીં કરે!
ઉત્તર: પરનું કરવું, ન કરવું જીવને આધીન નથી પણ આત્મા પોતે જ પુણ્ય પાપના ભાવ કરી,
અવિવેકથી ઊંધુંં માની શકે છે.
એકાંત નિયતવાદ, ક્રમબદ્ધપર્યાયનું નામ લઈ, અથવા કર્મના ઉદયનું નામ લઈ, શરીરની ક્રિયા
તો કામભોગ આદિરૂપ થવાની જ હતી તેમાં આત્માના ભલા ભૂંડા ભાવને કંઈ સંબંધ જ નથીએમ
માની કોઈ સ્વચ્છંદી થાય તો તે પાપનેત્ર બાંધી નર્ક નિગોદમાં જશે. આ અપાત્ર જીવનું દ્રષ્ટાંત આપી
દ્રવ્યાનુયોગ શાસ્ત્રના ઉપદેશનો નિષેધ કરે છે તેઓ મૂળભૂત સત્યનો નિષેધ કરે છે.
નિમિત્ત કર્તાનું કથન આવે, એવો રાગ આવે પણ નિમિત્તદ્વારા કોઈ કાર્ય થાય છે એ વાત
ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં અસત્ય છે. અહીં તોઆચાર્યદેવ સ્વતંત્રતાનો સત્ય સિદ્ધાંત બતાવી વીતરાગતા જ
બતાવે છે. પરમાં અને રાગાદિમાં એકતાબુદ્ધિ, કર્ત્તાબુદ્ધિ છોડી, અકર્ત્તા એટલે સ્વસન્મુખ જ્ઞાતાપણામાં
જ સુખ છે એમ બતાવે છે.
અહીં સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે આત્મા પોતાની સ્વભાવી દશાના સામર્થ્યદ્વારા કે રાગાદિ વિકારી
પર્યાયના સામર્થ્યદ્વારા પરનું ગ્રહણ ત્યાગ કરી શકતો નથી; કેમકે જીવ પરમાં કર્ત્તા થવાને અલાયક છે,
અસમર્થ જ છે, અને જાણવારૂપ કાર્યમાં પરિપૂર્ણ સમર્થ છે.
ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, હર્ષ, શોકદ્વારા અથવા જ્ઞાનદ્વારા શરીરની અવસ્થાને, પરની
અવસ્થાને આત્મા પલટાવી દે એ અશક્્ય છે. ત્રણ દિવસ હું મૌન રહીશ, પછી બોલીશ, તમારે હળવેથી
બોલવું, જોરથી ન બોલો પણ બોલે કોણ? એ બધી ભાષાવર્ગણાના પુદ્ગલોનું કાર્ય છે, જીવ તો ઈચ્છા
અને પરમાં કર્ત્તાપણાનું અભિમાન કરે અથવા વિવેકવડે સાચું જ્ઞાન કરી શકે છે. અવિવેક, રાગ, દ્વેષ,
વિષયવાસનાનો ભાવ પાપભાવ છે–એવા પાપભાવ કરે છે પોતે અને માને એ તો શરીરની ક્રિયા છે.
અથવા જડકર્મના ઉદયથી થાય છે, મારા ભાવમાં દોષ નથી તો તે મહામૂઢ છે.
શાસ્ત્રનું અને ઉપદેશનું તાત્પર્ય સ્વતંત્રતા, યથાર્થતા, વીતરાગતા ગ્રહણ કરવા માટે જ છે, તેને
બદલે પાપની રુચિ પોષવા તેની ઓથ લે તે પાપી જ છે અને એવા સ્વચ્છંદીનું નામ લઈ સત્ય
સિદ્ધાંતની મશ્કરી કરે તે પણ પાપી જ છે, ધર્મનો વિરોધ કરનારા છે. પુણ્ય પાપ બહારથી આવતું નથી.
બહારની ચીજ તેના કાળે આવે છે. નિમિત્તનો સંયોગ, વિયોગ આત્મા કરી શકતો નથી. પરના
કાર્યમાં કર્ત્તાપણું માનનાર સર્વજ્ઞને માનતો નથી. પરના કાર્યમાં કર્ત્તાપણું માનનાર સર્વજ્ઞને માનતો
નથી, સર્વજ્ઞ કથિત તત્ત્વ શું તેની તેને ખબર નથી. તત્ત્વાર્થોને જાણી જીવનો કોઈ અંશ જીવમાં ન
ભેળવે, વ્યવહારથી કર્તા એટલે પરદ્રવ્ય કોઈનું કર્ત્તા હર્તા છે નહીં પણ નિમિત્તમાત્ર છે–એમ જાણી,
સર્વત્ર સ્વતંત્રતા સ્વિકારીને પોતાના આત્મામાં વીતરાગી દ્રષ્ટિ અને શાન્તિ પ્રગટ કરવી તે એક જ
પ્રયોજન છે.
આત્મામાં એવો કોઈ ગુણ નથી કે ઈચ્છાદ્વારા, જ્ઞાનદ્વારા, પરનું કાંઈ કરી શકે. જ્ઞાનાવરણીય
આદિકર્મ અને શરીરાદિનોકર્મ છે તે તેની બંધન–મુક્તિરૂપ શક્તિ સહીત છે, તે તેના કર્ત્તા આદિ છયે
કારણોથી પલટે છે, જીવ વડે તેનું ગ્રહણ ત્યાગ થઈ શક્તું નથી; કેમકે આત્મા સદાય અમૂર્ત્તિક જ છે.