માગશર: ૨૪૮૯ : ૩ :
છે; પણ કોઈ પણ પર દ્રવ્ય તારામાં કાર્ય કરવા માટે અયોગ્ય જ છે. અનંતવાર નિમિત્તો પાસે ગયો,
કેમ કાર્ય ન થયું? ઘાતિકર્મનો ઉપશમ, ક્ષયોપશમ અથવા ક્ષય તે કારણ અને તે વડે આત્મામાં
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રનું કાર્ય થાય એમ નથી. જીવે એવો ભાવ કર્યો તો તેને નિમિત્ત કારણ કહેવાય
છે. નિમિત્ત નિમિત્તપણે છે, પણ કોઈ કાળે ઉપાદાનમાં કાર્યનું કારણ થઈ શકે એવી તેનામાં શક્તિ
નથી, તથા તે વડે આત્મામાં કાર્ય થઈ શકે એવો કોઈ ગુણ આત્મામાં નથી.
નિચલી દશામાં રાગ હોય છે, પણ નવતત્ત્વના વિકલ્પ, સાચા દેવ–શાસ્ત્ર–ગુરુની ભક્તિનો
રાગ, મહાવ્રતનો રાગ, નયપક્ષ આદિનો રાગ છે માટે આત્મામાં નિર્મળ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે એમ
નથી; અને ભૂમિકાનુસાર એ જાતનો રાગ ન જ હોય અને માત્ર છઠ્ઠા ગુણસ્થાનને યોગ્ય (એકલી)
વીતરાગતા જ હોય એમ પણ નથી. અંશે બાધક દશા છે માટે સાધક દશા છે એમ નથી. અધુરૂં જ્ઞાન છે
માટે રાગ છે એમ નથી. ન્યાયથી કહેવાય છે. જેવું વસ્તુનું સ્વરૂપ અને તેની જ્યાં જે મર્યાદા છે તેને
જાણવા તરફ જ્ઞાનને સમ્યકપ્રકારે દોરી જવું તે ન્યાય છે.
વીતરાગભાવ છે તે જ મોક્ષમાર્ગ છે; તે કાર્યની ઉત્પત્તિ માટે કોઈ ક્ષેત્ર, સંયોગ, કાળકારણ થઈ
શકે છે એમ નથી. શાસ્ત્રમાં વ્યવહારના લખાણ હોય છે પણ તેનો ખર્ચ એટલો કે “ઉપાદાન નિજગુણ
જહાઁ, તહઁ નિમિત્ત પર હોય, એમ જાણવું તે વ્યવહાર જ્ઞાનનું પ્રયોજન છે.
ભગવાન અમૃતચંદ્રાચાર્ય કહે છે કે તારામાંએક ગુણ એવો છે કે “અકારણ કાર્યત્વ” પરથી
તારામાં કાર્ય નહીં અને તું પરનો કર્તા નહીં–સ્વામી નહીં. માત્ર અભૂતાર્થનયથી નિમિત્તકર્તા કહેવું તે
કહેવામાત્ર છે, વસ્તુસ્વરૂપ એમ નથી.
સમયસારજીની ૧૧મી ગાથા જિનશાસનનો પ્રાણ છે. “વ્યવહારનય અભૂતાર્થ દર્શિત, શુદ્ધનય
ભૂતાર્થ છે, ભૂતાર્થને આશ્રિત જીવ, સુદ્રષ્ટિ નિશ્ચય હોય છે.” શું અન્યથી કોઈનું કાર્ય કરી શકાતું નથી?
વિરોધ છે–એકાન્ત છે, નિમિત્ત વ્યવહાર ઉડાડે છે–એમ સંયોગ દ્રષ્ટિવાળા રાડો નાખે છે. પણ એ બધું
જ્ઞેયપણે છે તેને ઉડાડે કોણ? શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ લખ્યું છે કે અકાર્યકારણત્વશક્તિ, તથા છકારક–કર્તા, કર્મ,
કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન, અને અધિકરણશક્તિ દરેક દ્રવ્યમાં દરેક સમયે સ્વતંત્ર છે માટે અન્ય કારણો
શોધવાની વ્યગ્રતા વ્યર્થ છે.
આત્મામાં ત્રણેકાળ સ્વભાવરૂપ અનંતા શક્તિઓ છે. શક્તિવાન આત્મામાં રાગાદિ વિભાવ
નથી. દયા, દાન, વ્રત, તપ, ભક્તિનો શુભ રાગ આવે, પણ તેની મર્યાદા આસ્રવ અને બંધ તત્ત્વમાં છે,
સંસાર ખાતે છે પણ શક્તિવાન આત્મામાં આસ્રવ નથી.
સ્વભાવરૂપ શુદ્ધ કારણ કાર્ય શક્તિ તારામાં છે. જો તારામાં ન હોય તો ક્યાંથી આવે?
ધવળશાસ્ત્રમાં એકસ્થાને નિમિત્ત–વ્યવહાર બતાવવાનું કથન છે કે જ્ઞાનીને શુભ ભાવથી કથંચિત્
સંવર–નિર્જરા થાય છે; છ ઢાળામાં આવે છે કે સત્યાર્થ કારણ તે નિશ્ચય અને ત્યાં નિમિત્ત બતાવવું તે
વ્યવહારકારણ તથા વ્યવહારને નિશ્ચયનો હેતુ કહ્યો તેનો અર્થ–એ ભૂમિકામાં તે કાળે આવું જ નિમિત્ત
હોય તેટલી વાત સાચી; પણ નિમિત્તથી ઉપાદાનમાં કાર્ય થાય, શુભરાગથી આત્મામાં હળવે હળવે શુદ્ધિ
થાય એ વાત ત્રણે કાળે જૂઠી છે.
અહીં તો ૪૭ શક્તિદ્વારા સ્પષ્ટ કહી દીધું છે કે દરેક શક્તિ સ્વતંત્રતાથી શોભાયમાન અખંડિત
પ્રતાપ સંપદાવાન છે, પરના કારણ કાર્યપણાથી રહિત છે અને દરેક શક્તિમાં અનંત શક્તિનું રૂપ,
પ્રભુત્વ અને સામર્થ્ય છે તે નિશ્ચય છે. એ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે હે આત્મા! તારી અનંત શક્તિનું
કાર્ય કારણ તારાથી જ છે, પરથી નથી. પર દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને પરભાવને લીધે તારૂં કોઈ કાર્ય નથી.
પ્રથમથીજ આ પરમ સત્યની શ્રદ્ધા કરી, અનાદિની મિથ્યા શ્રદ્ધા