: ૮ : આત્મધર્મ: ૨૩૨
ગુણ જ્ઞાન છે. એવા અનંતગુણ સ્વભાવનો પિંડ તે આત્મદ્રવ્ય છે. જેમ રૂપી પુદ્ગળો છે, તેમાં સ્પર્શ રસ
ગંધ વર્ણાદિ ગુણ છે તેમ જીવ એટલે આત્મામાં જ્ઞાન દર્શન સુખાદિ અનંત ગુણો છે. મોક્ષદશાને પ્રાપ્ત
સિદ્ધ પરમાત્મા થયા તે આત્માને સમયસાર કહીને, તેમાં ચિત્સ્વભાવ વિશેષણ કહેતા ત્યાં પોતાના
જ્ઞાનાદિ ગુણોનો અભાવ માનનારનો નિષેધ થયો; અને ગુણ ગુણી સર્વથા ભેદ માનનાર, બહારના
સંયોગથી નિમિત્તથી ગુણ ઉત્પન્ન થવાનું માનનાર, વૈશેષિક મતનો નિષેધ થયો; અને ગુણ ગુણી સર્વથા
ભેદ માનનાર, બહારના સંયોગથી નિમિત્તથી ગુણ ઉત્પન્ન થવાનું માનનાર, વૈશેષિક મતનો નિષેધ
થયો. કેમ કે નિત્ય સ્વતઃસિદ્ધ આત્મા વસ્તુ છે તો તેના સતાત્મક અનંત સંખ્યાવાળા સર્વગુણો પણ
અનાદિઅનંત અને સ્વતઃસિદ્ધ છે તે જ્ઞાનાદિ ગુણો દરેક આત્મામાં પોતાને આશ્રયે સ્વદ્રવ્યના સંપુર્ણ
ભાગમાં અને સર્વ અવસ્થામાં રહે છે; માટે નિમિત્તથી (પરથી) ગુણનું કાર્ય થાય એમ માનનારા
મિથ્યામતનો ચિત્ સ્વભાવ કહેતાં નિષેધ થઈ જાય છે. ઉપચારથી બોલાય છે કે આનાથી આનું કામ
થયું, પરથી લાભ હાનિ થઈ એટલે કે એમ નથી પણ ખરેખર તેની યોગ્યતા એટલે નિજ શક્તિથી જ
કાર્ય થયું છે; ત્યાં નિમિત્તનું જ્ઞાન કરાવવા, નિમિત્તથી થયું એમ બતાવવાની વ્યવહારની રીત છે.
નિમિત્તાધિન દ્રષ્ટિવાળા નિમિત્તથી થાય, નિમિત્ત વિના ન થાય એમ સર્વત્ર પરતંત્રતા માની
વ્યગ્રતાને વેદે છે. ગુણ ગુણીને જુદા માનનારા સંયોગ (નિમિત્ત) થી ગુણ ઉત્પન્ન થવાનું માને છે. તેઓ
દ્રષ્ટાંત આપે છે કે માટીમાં ગંધ નથી; માટીના કોરા ઘડામાં પાણી નાખો તો જુઓ, પાણીના સંયોગથી
ગંધ ગુણ આવ્યો તો એમ નથી પણ નિમિત્તાધિન દ્રષ્ટિવાળા એમ માને છે. શાસ્ત્રથી, શબ્દોથી જ્ઞાન
આવે છે? ના. શાસ્ત્ર સાંભળીને, દૂધ, બદામ અને બ્રાહ્મી તેલના યોગથી બુદ્ધિ વધે, ચા પીવાથી ચેતના
આવે તો તેનાથી અનેકગુણી ચા વગેરે પીવાથી કેવળજ્ઞાન થવું જોઈએ પણ એમ નથી માટે ભગવાને
ગુણ ગુણીનો સંયોગ સંબંધ માનનારને મિથ્યાદ્રષ્ટિ કહ્યા છે.
મહેમાનને જમવાનું કહ્યું હોય, કેરીનો રસ કાઢતાં ખ્યાલમાં આવ્યું કે રસ ઓછો છે, છોકરાને
આજ્ઞા કરે કે રસ ઓછો છે, પાંચશેર લઈ આવ, તો છોકરો કેરી લાવવાનું સમજે છે; સાકર લાવવાનું
સમજે તો મૂર્ખ ગણાય, તેમ દરેક વસ્તુ તેના ગુણ સહિત જ હોય છે, તેને બીજાથી ગુણ માનવો
મિથ્યામાન્યતા છે. જ્ઞાન, જ્ઞાન, જ્ઞાન, જ્ઞાન તે આત્મા છે. આત્મા અને જ્ઞાન એમ સર્વથા ભેદ નથી;
અંતરમાં પૂર્ણજ્ઞાન શક્તિપણે છે. બહાર પ્રગટ દશા બહુ અલ્પ હતી પછી અંદર ઓળખાણ અને
એકાગ્રતા વડે અંદર અનુભવથી પ્રગટ દશા–પર્યાય નિર્મળ થાય છે તે પોતાથી જ વિકાસ થયો, ત્યારે
અન્યને નિમિત્ત કહેવાય છે– એમ ન માનતા, તેનાથી વિરુદ્ધ માને કે પોતાની યોગ્યતાથી જ્ઞાન ન થાય
નિમિત્ત જોઈએ; શુભરાગથી, વાંચવાથી, સાંભળવાથી જ્ઞાન પર્યાય આવી; આવું નિમિત્ત આવ્યું તો
ક્રોધ થયો એમ માને તે જૂઠ છે. જો નિમિત્તથી જ્ઞાન અને ભૂલ–અભૂલ થાય તો અંદરમાં શક્તિએ શું
કર્યું? તે તો તેની યોગ્યતા પ્રમાણે નિરન્તર ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ પ્રગટ કાર્ય કર્યા જ કરે છે. એક સમય પણ
નિમિત્ત ન હોય તો ન થાય – એમ કદિ બનતું નથી. માટે નિમિત્તથી થાય છે એમ માનનાર પોતાને
પોતાની સંયોગ દ્રષ્ટિથી જ ભૂલ્યા છે. ગુણ પોતે જ અંદરથી પરિણમન કર્યા કરે છે, ને તે સમયની
યોગ્યતા=નિજ શક્તિથી જ બહાર એટલે પ્રગટ પર્યાયરૂપ–કાર્યરૂપ દેખાવ આપે છે.
વસ્તુ તે શક્તિવાન છે. આત્મા પોતાની જ્ઞાનાદિ સંપૂર્ણ શક્તિસહિત છે; તેના ઉપર દ્રષ્ટિ અને
એકાગ્રતાથી તેમાંથી નિર્મળ પર્યાય પ્રગટ થાય છે. અજ્ઞાની એમ માને છે કે સંયોગ, નિમિત્ત ન હોત તો
જ્ઞાન ન થાત. હા, તું ન હોત તો ન થાત. પણ એ કેમ બને? એક આકાશક્ષેત્રે છયે દ્રવ્ય ક્્યારે ન
હોય? નિયમ–સિદ્ધાંત એક જ પ્રકારે છે કે પરને લીધે કિંચિત્ પ્રગટતું નથી પણ દરેક દ્રવ્યમાંથી જ તેના
આધારે પર્યાય પ્રગટ થાય છે.
ગુણ ગુણી, સ્વભાવ અને સ્વભાવવાન અભેદ છે; માત્ર સંજ્ઞા, સંખ્યા, લક્ષણ અને પ્રયોજન
અપેક્ષાએ