: ૨ : આત્મધર્મ: ૨૩૨
સ્વાનુભતિ વૈભવ, અનેકાન્તદ્વારા વસ્તુની નિશ્ચિત મર્યાદા.
(સમયસાર શાસ્ત્રના મંગળાચરણરૂપ પ્રથમ
કળશ ઉપર પૂ. ગુરુદેવનું અદ્ભૂત પ્રવચન.)
(તા. ૨૨–૧૦–૬૨ આસો વદી ૧૧, સોનગઢ.
મુકુંદભાઈ ખારાના મકાનમાં વાસ્તુ પ્રસંગ.)
“नमः समयसाराय स्वानुभूत्या चकासते” ૧૪ મી વાર શ્રી સમયસારજી કાલે શરૂ કર્યું. તેના
મંગળીકના અપૂર્વ અર્થ થશે. શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્ય મહામુનિ દિગમ્બર સંત હતા, સર્વ શાસ્ત્રોના
પારગામી, સાતિશય નિર્મળ બુદ્ધિના ધારક હતા. તેમના દ્વારા સમયસાર ટીકાના સારરૂપ કળશો
રચાયા છે, તે શ્લોક ઉપર શ્રી શુભચંદ્રાચા્ર્યે પરમ અધ્યાત્મ તરંગિણિમાં આ પ્રથમ પદ “નમ:
સમયસારાય” ના આઠ અર્થ કર્યા છે.
પ્રથમ સામાન્ય એક અર્થમાં સમયસાર એટલે પરમાત્મને નમસ્કાર કર્યા પછી– વિશેષરૂપે પંચ
પરમેષ્ઠી અને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર એ નિર્મળ આઠ પદાર્થને નમસ્કાર કરેલ છે.
આ શાસ્ત્રનું નામ સમયસાર નાટક એમ કેમ છે કે જેમ રાજાનું સંપૂર્ણ જીવન નાટકરૂપે કહેવું
હોય તો ટૂંકામાં સારરૂપે બધી વાત આવી જાય તેમ આ આત્મા સ્વભાવથી પરમાત્મ સ્વરૂપ છે છતાં
પોતાની ભૂલથી અનાદિથી કઈ રીતે રખડ્યો, પછી ભેદવિજ્ઞાનમય અધ્યાત્મવિદ્યાના બળવડે, ભગવતી
પ્રજ્ઞાના બળ દ્વારા સાધકદશા અને સિદ્ધદશા કેમ પ્રગટ કરે છે તેનું વર્ણન નાટકરૂપે કરેલ છે.
નવતત્ત્વમાં મોક્ષતત્ત્વ પણ ચિદાનુંદ ચૈતન્ય રાજાનો સ્વાંગ છે.
ત્રણે કાળ પોતાના જ ગુણ–પર્યાયપણે પરિણમે તેને પદાર્થ–સમય કહે છે. પ્રથમથી જ
અનેકાન્તપણે સ્વતંત્રતાનો ઢંઢેરો છે કે દરેક પદાર્થ સમ્યક્પ્રકારે પોતાના જ ગુણ પર્યાયને પામે, પ્રાપ્ત
કરે, પહોંચી વળે પણ કોઈ પદાર્થ બીજાના ગુણ પર્યાયને કાંઈ ન કરી શકે– એનું નામ સમ્યક્ અનેકાન્ત
છે.
સર્વજ્ઞ ભગવાને જ્ઞાનદ્વારા જાતિપણે છ દ્રવ્યો–છ પદાર્થ જોયા છે. દ્રવ્ય–અનંતગુણોનો પિંડ.
ગુણ–તેની ત્રિકાળી શક્તિ, જે દ્રવ્યના સંપૂર્ણ ભાગમાં અને તેમાં ત્રણે કાળ રહે છે. ગુણ પ્રગટ થતા
નથી, પણ તેની શક્તિમાંથી નિરન્તર નવી નવી પર્યાયો વ્યક્ત–પ્રગટ થયા કરે છે અને તેમાં લય–વ્યય
થઈ શક્તિરૂપે રહે