: ૧૬ : આત્મધર્મ : ૨૩૪
રહેવા માગે છે અને તે દશાને મોક્ષમાર્ગ કહેવા માગે છે.
શાસ્ત્રમાં અનેક પ્રકારે કથન આવે. જ્યાં દ્રવ્યદ્રષ્ટિની મુખ્યતાથી કથન આવે ત્યાં
સમયસારજીમાં કહ્યું છે કે ચોથા ગુણસ્થાને ગૃહસ્થદશા હો કેત્ર ચાર ગતિમાં ગમે તે ગતિમાં હો,
સમ્યગ્દર્શન થયું કે “स एव मुक्त” મુક્ત થઈ ગયો ત્યાં નિશ્ચય શ્રદ્ધા અપેક્ષાએ, સ્વામીત્વ અપેક્ષાએ
સમજવું. સાથે અવિનાભાવિ સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર પણ હોય જ છે. પણ તેટલાથી મોક્ષમાર્ગ થઈ જતો
નથી. અહીં સમ્યક્ત્વ ઉપરાન્ત વીતરાગ ચારિત્રની વાત છે, તેથી કહ્યું કે છઠ્ઠા ગુણસ્થાનની શુદ્ધતા અને
શુભ વ્યવહાર છે તે મોક્ષની રચના માટે અયોગ્ય છે, તે જીવ તેટલા અંશે શરીરાદિ પ્રત્યેની મૂર્છા વડે
મલિન હોવાથી, નિર્મળ નિર્વિકારી ઉપયોગમાં પોતાને પરિણત કરીને જ્ઞાનાત્મક આત્માને સતત
અનુભવતો નથી તો તે પુરુષ માત્ર તેટલા (જરાક) મોહમળ કલંકરૂપ જે ખીલી તેની સાથે બંધાયેલાં
કર્મોથી નહીં છૂટતો થકો, સિદ્ધ થતો નથી. આથી નક્કી થાય છે કે નિર્વિકલ્પ આત્મજ્ઞાન શૂન્ય
આગમજ્ઞાન–તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન – સંયતત્ત્વનું એક સાથે હોવાપણું પણ અકિંચિત્કર જ છે. શુભરાગ કથંચિત્
કિંચિત્ મદદગાર છે એમ નથી. જુઓ, આ, સ્પષ્ટપણે આચાર્યદેવની નિઃશંક જાહેરાત છે.
હવે એ ત્રણની સાથે નિર્વિકલ્પ આત્મજ્ઞાનનું હોવાપણું કઈ રીતછે તે બતાવે છે.
ગાથા–૨૪૦
પાંચ સમિત યુક્ત, પાંચ ઈન્દ્રિયના સંવરવાળો, ત્રણ ગુપ્તિ સહિત, જિતકષાય અને દર્શન
જ્ઞાનથી પરિપૂર્ણ–એવો જે શ્રમણ તેને સંયત કહ્યો છે.
ટીકા–જે પુરુષ અનેકાન્ત ચિહ્નવાળા શાસ્ત્રજ્ઞાનના બળથી સકલ પદાર્થોના સ્વરૂપને જાણતા,
વિશદ એક પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વરૂપ એવા પોતાના આત્માને શ્રદ્ધે છે, અનુભવે છે અને એવા આત્મામાં જ
નિત્ય નિશ્ચલ રહેવા માગે છે.. અહીં અનેકાન્તના ઘણા અર્થ અસ્તિનાસ્તિથી પ્રસિદ્ધ થાય છે. દરેક દ્રવ્ય
પોતાના દ્રવ્યપણે છે, અન્ય દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવપણે નથી, અન્યના આધારે પણ નથી. દ્રવ્ય દ્રવ્યરૂપે
છે, ગુણ પર્યાયના ભેદરૂપે નથી. ગુણ–પર્યાય તે પણે છે, બીજાપણે નથી. પર્યાય પર્યાયથી છે, દ્રવ્ય
ગુણથી નથી. એક સમયસ્થિત પર્યાય સત્ અનિત્ય નથી. એક સમયસ્થિત પર્યાય સત્ અનિત્ય જ છે,
નિત્ય કોઈ કાળે નથી; તેમાં પણ ઉત્પાદ સત્ ઉત્પાદને આશ્રયે છે, વ્યય ધ્રુવને આશ્રયે છે, બીજાને
આશ્રયે નથી– એમ પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં સ્વતંત્ર સત્પણાથી અસ્તિ નાસ્તિપણું છે, તે પર સત્તાથી નિરપેક્ષતા
અને સ્વસત્તાથી સાપેક્ષતા બતાવે છે. એવા સર્વજ્ઞ કથિત આગમજ્ઞાનના બળથી સર્વજ્ઞ સ્વભાવી
આત્માને શ્રદ્ધતો, અનુભવતો થકો અને આત્મામાં જ નિત્ય નિશ્ચલ વૃત્તિને ઈચ્છતો, સંયમના
સાધનરૂપ બનાવેલા મુનિત્વ યોગ્ય શરીરપાત્રને પાંચ સમિતિથી અંકુશિત પ્રવૃત્તિ વડે પ્રવર્તાવતો,
(નિમિત્તના આરોપની યોગ્યતારૂપ શરીર ક્્યારે કહેવાયું કે પોતે વીતરાગ ચારિત્રરૂપ થયો ત્યારે)
આમ ક્રમશ: પાંચ ઈન્દ્રિયોના નિશ્ચલ નિરોધ દ્વારા જેનેત્ર કાય–વચન–મનનો વ્યાપાર વિરામ પામ્યો
છે, (મન પામે વિશ્રામ) એવો થઈને ચિદ્વૃત્તિને પર દ્રવ્યમાં ભમવું અટકી જતાં, કષાય સાથે જ્ઞાનને
જ્ઞેય જ્ઞાયકપણું હોવા છતાં, રાગાદિ પોતાની ચારિત્ર પર્યાયમાં ઉપજે છે, જેવો રાગ હોય તેમ જ્ઞેયપણે
જણાવા છતાં, લક્ષણભેદે પરસ્પર ભેદ જાણતો હોવાથી, ઉત્પન્ન થવા પહેલાં ટાળી નાખે છે, સ્વભાવમાં
સતત જાગ્રત રહે છે.
અહીં સાધકને ચારિત્ર ગુણની એક પર્યાયમાં એક સમય એક સાથે ચાર બોલ છે એમ જાણે છે.
૧. અંશે મલિનતામાં ભાવ આસ્રવ અને ભાવ બંધ.
ર. અંશે નિર્મળતામાં ભાવસંવર–ભાવનિર્જરા.