આ સમયસાર શાસ્ત્ર છે; કુંદકુંદાચાર્યદેવ મહા અધ્યાત્મસંત આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદમાં
વાર્તા કહેવાની શબ્દોમાં તાકાત છે. શબ્દોમાં જાણવાની તાકાત નથી પણ સ્વ–પરનું કથન કરવાની
તાકાત છે. અને આત્મામાં સ્વ–પરને કથન કરવાની તાકાત છે. અને આત્મામાં સ્વ–પરને જાણવાની
તાકાત છે, પણ સ્વ–પરનું કથન કરવાની તાકાત આત્મામાં નથી, કેમકે આત્મામાં શબ્દો નથી. પણ
શબ્દને અને આત્માને વાચક–વાચ્ય સંબંધ છે. શબ્દો સ્વ–પરનું કથન કરે છે, પણ જાણે છે તો આત્મા
પોતાની તાકાતથી.
દેહાદિની ક્રિયાને ભિન્ન જાણે છે. અને જેને સ્વ–પરની ભિન્નતાનું ભાન નથી, ચૈતન્યના આનંદનું વેદન
નથી તે અજ્ઞાની વિકલ્પને જ પોતાનું સ્વરૂપ માનતો થકો તેના કર્તાપણે વર્તે છે; પરંતુ તેથી બહારમાં –
શરીરાદિની ક્રિયામાં તો તે પણ કાંઈ કરી શકતો નથી.
વેદન રહે– તો તેણે નવું શું કર્યું? રાગથી પાર ચૈતન્યનીય શાંતિનું વેદન જો ન પ્રગટ્યું તો તેણે કાંઈ
નવું નથી કર્યું; તે તો રાગના ને રાગના જ વેદનમાં ઊભો છે. અંતરમાં ચૈતન્યના આનંદનું સાક્ષાત્
વેદન થાય, ને રાગાદિથી સ્પષ્ટ ભિન્નતા ભાસે– તે ધર્મ છે; તેમાં ચૈતન્યમાંથી આનંદની લહેરના અંકુરા
ફૂટે છે. – પણ તે કઈ રીતે થાય? કે અંતરમાં દ્રષ્ટિ દેતાં આનંદ પ્રગટે. પણ અંર્તદ્રષ્ટિની આળસે પોતે
પોતાને દેખતો નથી. ઇંગ્લિશમાં પણ કહેવાય છે કે
પોતે પોતાને દેખતો નથી. અંતરમાં દ્રષ્ટિ કરે તો આત્મામાં ભરેલું અમૃતનું સરોવર ઊછળે. ભાઈ,
રાગમાં એવી તાકાત નથી કે તારા આનંદને ઊછાળે. જેમ દરિયો મધ્યબિંદુથી સ્વયં ઊછળે ત્યારે તેને
સૂર્યનો પ્રખર તાપ પણ રોકી