શકે નહિ, તેમ ચિદાનંદ ભગવાન, આનંદથી ભરેલો સમુદ્ર, જ્યાં પોતે સ્વભાવસન્મુખ થઈને
જાગ્યો ત્યાં તેની પર્યાયમાં આનંદની ભરતી આવી, તેને જગતની કોઈ પ્રતિકૂળતા રોકી શકે નહિ.
અને, જ્યારે દરિયામાં ઓટ હોય એટલે કે પાણી ઉતરતા હોય ત્યારે બહારથી ગમે તેટલી નદીના
પાણી કે ધોધમાર વરસાદ પણ તેમાં ભરતી લાવી શકે નહિ, તેમ સ્વસન્મુખતા વડે જો
ચૈતન્યસમુદ્ર આત્મા પોતે પર્યાયમાં સ્વયં ન ઊછળે તો ધોધમાર વાણીનો વરસાદ કે પાંચ
ઈન્દ્રિયરૂપી નદીનું અવલંબન પણ તેની પર્યાયમાં આનંદની ભરતી લાવી શકે નહિ. ‘હું જ્ઞાન છું’
– એવા સ્વસંવેદન વગર કદી બીજા કોઈ ઉપાયે આત્માનો આનંદ આવે નહિ ને ધર્મ થાય નહિ.
આત્માને જ્યાં ભેદજ્ઞાન થયું ને રાગથી જુદો પરિણમ્યો ત્યાં ચૈતન્યના સ્વાદનું નિરંતર આસ્વાદન
તેને વર્તે છે. લાખ વાતની આ વાત આ છે કે ચિદાનંદ સ્વભાવનો નિશ્ચય કરીને અંતરમાં તેને
અનુભવો. છહઢાળામાં પં. દૌલતરામજી કહે છે કે –
તોડિ સકલ જગ–દંદ ફંદ, નિત આતમ ધ્યાઓ. (૪–૮)
જીવો શુભરાગને ધર્મ માનીને ત્યાં અટક્યા છે. પણ પુણ્ય–પાપથી વિલક્ષણ જે પરમશાંત ચૈતન્યરસ
તેના સ્વાદને અજ્ઞાનીઓ જાણત્તા નથી. જ્ઞાની તો નિરંતર પોતાના આત્માને રાગથી વિલક્ષણ અત્યંત
મધુર ચૈતન્યરસપણે જ આસ્વાદે છે. આવો મનુષ્ય અવતાર પામીને આત્માના અનુભવરસનો સ્વાદ
કેમ આવે તે કરવા જેવું છે. અરે, જેમ હાથમાં મેંદી લગાડે ને તેનો રંગ ચડી જાય... તેમ આ ચૈતન્યની
વાર્તાનું શ્રવણ કરતાં અંતરમાં તેની રુચિનો રંગ ચડી જાય તો અપૂર્વ કલ્યાણ થાય. અહા, ચૈતન્યની
રુચિનો સ્વાદ કોઈ અચિંત્ય છે, ઈન્દ્રિયોથી પાર ને રાગથી વિલક્ષણ ચૈતન્યસ્વાદ અજ્ઞાનીએ કદી જાણ્યો
નથી. જ્ઞાની તો સદાય પોતાના આત્માને એવા જ સ્વાદપણે અનુભવે છે. જ્ઞાની જ્યાં રાગ સાથેય
આત્માને એકમેક માનતો નથી ત્યાં દેહાદિ સ્થૂળ જડ પદાર્થો સાથેની એકતાની તો વાત જ ક્યાં રહી!!
અરે, જ્ઞાની બહારના સંયોગમાં ઊભેલાં દેખાય પણ અંતરમાં ન્યારા છે. તે અજ્ઞાનીને દેખાય નહિ.
જ્ઞાનીને સ્વ–પરની ભિન્નતાના ભાનપૂર્વક જે કાંઈ જ્ઞાન છે તે બધુંય સમ્યગ્જ્ઞાન છે, ને અજ્ઞાનીને સ્વ–
પરની એકતાની મિથ્યાબુદ્ધિપૂર્વક જે કાંઈ જાણપણું છે તે બધુંય કુજ્ઞાન છે. ભેદજ્ઞાન કરીને જ્યાં જ્ઞાન
અંતરના સ્વસંવેદનમાં વળ્યું ત્યાં તે જ્ઞાનમાં શાસ્ત્રનું અવલંબન પણ છૂટી ગયું છે. અહા, ભિન્ન
જ્ઞાનમૂર્તિ આત્માને વિકલ્પની વૃત્તિનું ઉત્થાન હોય છતાં ભેદજ્ઞાનના બળે ધર્માત્માનું અંર્તવેદન કોઈ
જુદું હોય છે. એ મહંત સંત અનાદિઅનંત ચૈતન્યનું આસ્વાદન કરતો ભવના અંતને સાધે છે. ને
અજ્ઞાની શાસ્ત્રજ્ઞાન વખતે કે વ્રત–મહાવ્રતના વિકલ્પ વખતે અંદરમાં રાગ સાથે એકતાનું વેદન કરતો
સંસારને જ સેવી રહ્યો છે. જ્ઞાનીના અંર્તવેદનના તમાસા કોઈ અદ્ભુત અચિંત્ય છે– જે અજ્ઞાનીને
લક્ષમાં આવે તેવા નથી. નિરાલંબી ચિદાનંદ પ્રભુનું ભાન થતાં રાગથી રહિત નિર્વિકલ્પ અતીન્દ્રિય
આનંદનો સ્વાદ વેદનમાં આવ્યો... તેને વિરલા જ જાણે છે; બાકી તો જગત આખું રાગના વેદનમાં
ભરમાયું છે. રાગના સ્વાદમાં અટાવયેલું જગત ચૈતન્યની શાંતિને લૂંટાવી રહ્યું છે. અરે, ચૈતન્યની
શાંતિના સ્વાદ પાસે સંતો જે શુભ લાગણીને પર ઝેર કહે છે, તેને અજ્ઞાની અમૃત જેવું જાણીને તેમાં
એકાકારપણે વર્તતો થકો મિથ્યાત્વરૂપી ઝેરના કુંભને સેવે છે. ચૈતન્યના અમૃતના અગમ પ્યાલા છે, તે
રાગથી પાર છે. અરે, એકવાર આવા