જિનાગમનું વિધાન
પક્ષતિક્રાન્ત અનુભૂતિ તે સમસ્ત જિનાગમનુ વિધાન છે
(સમયસાર કળશ ૯૦–૯૧ તથા ગાથા ૧૪૩ ઉપરનાં પ્રવચનમાંથી)
ચૈતન્યતત્ત્વનો અનુભવ નયપક્ષના વિકલ્પો વડે થતો નથી. નયપક્ષના સમસ્ત વિકલ્પોને
છોડીને, જ્ઞાનને વિકલ્પથી જુદું કરીને, સ્વરૂપ સન્મુખ કરતાં ચૈતન્યના સાક્ષાત્ અમૃતનો અનુભવ થાય
છે. સ્વભાવમાં સન્મુખ તો થાય નહિ ને તેના વિકલ્પો કર્યા કરે તો માત્ર વિકલ્પોનો જ અનુભવ થાય
છે. ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય આનંદરૂપ અમૃતનો અનુભવ થતો નથી. નયપક્ષની ભૂમિકા જ એવી છે કે
તેમાં અનેક વિકલ્પોની જાળ ઊઠે છે, પણ જે જ્ઞાન તે જાળમાં ન અટકતાં વિકલ્પને ઓળંગી જઈને
ચૈતન્યસ્વભાવ સાથે એકતા કરે છે. તેનું નામ આત્મઅનુભૂતિ છે, તેમાં પરમ સમતારસ છે; તેમાં
વિકલ્પનું અકર્તાપણું પરિણમી ગયું છે, જ્યાં ચૈતન્યસન્મુખ પરિણમન થયું ત્યાં વિકલ્પની જાળ ઊઠતી
નથી, તે આપોઆપ છૂટી જાય છે, ને જ્ઞાનમાંથી તેનું કર્તાપણું પણ છૂટી જાય છે.
અહા, જુઓ આ શાંત–શાંત નિર્વિકલ્પ ચૈતન્ય રસના અનુભવની રીત! શુદ્ધનયના વિકલ્પનુ પણ
કર્તાપણું ચૈતન્યના અનુભવને રોકનાર છે. પહેલાં આ વાત અંતર્મુખ લક્ષમાં–નિર્ણયમાં લઈને દ્રઢ કરવી
જોઈએ; ચૈતન્યના અવલંબને જ મારું હિત છે, વિકલ્પનો અંશ પણ મને અવલંબનરૂપ જ મારું હિત છે,
વિકલ્પનો અંશ પણ મને અવલંબનરૂપ નથી– આવા દ્રઢ નિર્ણયપૂર્વક સ્વરૂપ તરફ ઝુકતાં વિકલ્પો સમાઈ
જાય છે. પછી જે વિકલ્પો ઊઠે તે જ્ઞાનની અનુભૂતિથી ભિન્નપણે જ ઊઠે છે, જ્ઞાનના કાર્યપણે નહિ;
ચૈતન્યનો શાંતરસ જે અનુભૂતિમાં ચાખ્યો તે અનુભૂતિમાં હવે વિકલ્પની આકુળતાનો રસ સમાઈ શકે
નહિ. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને સર્વ વિકલ્પો શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિથી બહાર ને બહાર જ રહે છે. વિકલ્પો તો અનેક
પ્રકારના છે. ને ચૈતન્યની અનુભૂતિ તો એકલા શાંતરસવાળી જ છે. અહા, દ્રવ્ય–પર્યાય જ્યાં સમરસી
પરિણમ્યા ત્યાં વચ્ચે કોઈ વિકલ્પ ન રહ્યો, આનંદ જ રહ્યો; સ્વરૂપની અનુભૂતિ જ રહી, ભગવાન આત્મા
પોતે ‘સમયસાર’ થઈ ગયો. આવી આત્મઅનુભૂતિ તે જ સમસ્ત જિનાગમનું વિધાન છે.
ચિદાનંદતત્ત્વ જ્યાં જાગ્યું ત્યાં વિકલ્પો ભાગ્યા; જેમ સિંહનું જરાક સ્ફૂરણ થતાં જ હરણિયાં તો
દૂર ભાગે, તેમ ચૈતન્યસિંહ પોતાની સ્વાનુભૂતિમાં જ્યાં સ્ફૂરાયમાન થયો ત્યાં નયપક્ષના બધાય
વિકલ્પો હરણીયાંની જેમ ભાગ્યા. વિરપુરુષના ધનુષનો ટંકાર થતાં જ કાયરની સેના ભાગે, તેમ
સ્વાલંબી પુરુષાર્થરૂપ વીરતા જાગી ત્યાં પરાશ્રિત વિકલ્પો હરણીયાંની જેમ ભાગે છે. જેમ શ્રીકૃષ્ણ
જ્યારે યુદ્ધમાં ચડ્યા ત્યારે ધનુષ હાથમાં લેતાં જ ત્રીજા ભાગની બીજી સેના ભાગી ગઈ, અને પછી
બાકીનો ત્રીજો ભાગ પણ હારીને ભાગ્યો; તેમ કર્મને હરનારો્ર કૃષ્ણ જ્યા જાગ્યો ને ચિદાનંદ સ્વભાવની
શ્રદ્ધા કરી ત્યાંં કર્મમાંથી દર્શન–મોહ તો દૂર ભાગ્યો, સમ્યગ્જ્ઞાન વડે ઉપયોગનું સ્વરૂપ સાથે સંધાન કર્યું
ત્યાંં તે સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી ધનુષના ટકારથી મિથ્યાવિકલ્પો દૂર ભાગ્યા, સમ્યગ્જ્ઞાને વિકલ્પોને પોતાથી
ભિન્ન જાણીને ભગાડી મુક્યા; અને પછી બાકી અસ્થિરતાના જે વિકલ્પો રહ્યા તેનું સામર્થ્ય અત્યંત
અલ્પ છે. સ્વરૂપની સ્થિરતા વડે જ્ઞાની તેને અલ્પકાળમાં નષ્ટ કરી નાંખે છે.
સ્વસન્મુખ અનુભૂતિમાં જ્યાં આત્મા સ્ફૂરાયમાન થયો ત્યાં કોઈ વિકલ્પ જ ન રહ્યો; આવી
અનુભૂતિ સ્વરૂપ ચૈતન્યતેજનો પૂંજ હું છું”– એમ ધર્મી અનુભવે છે. વિકલ્પની સ્ફુરણા થાય તે હું નહિ,
ચૈતન્યપૂંજ જેમાં સ્ફૂરાયમાન થાય – તે જ હુ છું. અનુભવમાં એકાગ્ર થતા વિકલ્પને છોડવો નથી
પડતો, પણ વિકલ્પો તે વખતે સ્વયં વિલય જ પામી ગયેલા છે. અનુભૂતિમા એકલો સમરસ
ચૈતન્યભાવ અનુભવાય છે. *