અષાડ: ૨૪૮૯ : ૧૭:
અનુભવ માટે શિષ્યનો મંગળ ઉમંગ
અનુભવ માટેના મંગળ–ઉમંગથી શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે; ભગવાન! પક્ષાતિક્રાન્તનુ શું સ્વરૂપ છે?
પક્ષાતિક્ર્રાન્ત જીવ કેવો હોય? તેની અનુભૂતિ કેવી હોય? જુઓ, નિર્વિકલ્પ આનંદના અનુભવ માટે
શિષ્યને મંગળ ઉમંગ ઊઠ્યો છે... આવા અનુભવના ઉમંગપૂર્વક પ્રશ્ન ઊઠ્યો તે પ્ર્રશ્ન પણ મંગળ છે...
ગુરુ ઉપર અત્યંત આસ્થા છે ને અનુભવની ઉત્કંઠા છે... અનુભવના કાંઠે આવીને ગુરુને પૂછે છે કે
પ્રભો! નિર્વિકલ્પ અનુભવનુ સ્વરૂપ શું છે ને તે અનુભવની રીત શું છે? પક્ષાતિક્ર્રાન્ત થવા માટેના
કિનારે ઊભો છે– એવા શિષ્યનું હૃદય પણ મંગળ છે ને તે આવો અનુભવ માટેનો મંગળ પ્રશ્ન પૂછે છે.
તેના ઉત્તરમાં આચાર્યદેવ ૧૪૩ મી ગાથામાં નિર્વિકલ્પ અનુભવનું સ્વરૂપ બતાવે છે:–
નયદ્વય કથન જાણે જ કેવળ સમયમાં પ્રતિબદ્ધ જે,
નયપક્ષ કંઈ પણ નવ ગ્રહે નયપક્ષથી પરિહીન તે.
જુઓ, આ મહા ઉત્તમ ગાથા છે. સમ્યક્ મેળવ્યા છે ચોથા ગુણસ્થાનના ધર્માત્મા પણ અનુભવ
કાળે કેવળી ભગવાન કોઈ વિકલ્પને કરતા નથી તેમ શ્રુતજ્ઞાનીધર્માત્મા પણ કોઈ વિકલ્પને ઉપયોગ
સાથે એકમેક કરતા નથી.
અહા, આવી અનુભૂતિમાં કેવા આનંદના શેરડા આવે છે, તેને ધર્મી જ જાણે છે, ધર્માત્મા
અનુભૂતિમાં ચિદાનંદતત્ત્વને જ ગ્રહે છે, વિકલ્પમાત્રને ગ્રહતા નથી, કેવળ જાણે જ છે. “વિકલ્પને જાણે
છે”– એમ કહ્યુ પરંતુ અનુભવના કાળે કાંઈ વિકલ્પ તરફ ઉપયોગ નથી; ઉપયોગને વિકલ્પથી જુદો જ
અનુભવે છે, તે ઉપયોગની સાથે વિકલ્પને એકમેક જરા પણ નથી કરતા, માટે એમ કહ્યું કે વિકલ્પને
જાણે છે પણ ગ્રહણ કરતા નથી.
ચૈતન્યની શાંતિનો સ્વાદ જેમાં ન આવે તેનાથી શું પ્રયોજન છે? પરથી તો આત્માના
પ્રયોજનની કાંઈ સિદ્ધ થતી નથી, બહારના રાગથી પણ કાંઈ પ્રયોજન સિદ્ધ થતું નથી, ને અંદર ‘હું શુદ્ધ
છું’ ઈત્યાદિ વિકલ્પો વડે પણ ચૈતન્યના અનુભવનું પ્રયોજન સિદ્ધ થતું નથી ધર્માત્મા સમસ્ત
વિકલ્પોના પક્ષને ઓળંગીને ચૈતન્યને અનુભવે છે– તેનું આ વર્ણન છે. જેમ ભગવાન કેવળજ્ઞાની
પરમાત્મા કેવળજ્ઞાન વડે સમસ્ત નયપક્ષોને માત્ર જાણે જ છે, પણ પોતામાં તે નયપક્ષના વિકલ્પોને
જરા પણ ગ્રહતા નથી, તેમ શ્રુત જ્ઞાનીને સ્વસન્મુખતામાં સ્વભાવના જ ગ્રહણનો ઉત્સાહ છે, ને
વિકલ્પના ગ્રહણનો ઉત્સાહ છૂટી ગયો છે; કેવળી ભગવાન તો શ્રુતજ્ઞાનની ભૂમિકાને જ ઓળંગી ગયા
છે એટલે તેમને વિકલ્પનો અવકાશ જ નથી, ને શ્રુત જ્ઞાનીને જો કે શ્રુતજ્ઞાનની ભૂમિકા છે તો પણ તે
ભૂમિકામાં ઊઠતા વિકલ્પના ગ્રહણનો ઉત્સાહ છૂટી ગયો છે, જ્ઞાન વિકલ્પના આશ્રયથી છૂટીને
સ્વભાવના આશ્રયમાં વળ્યું છે. ભગવાન સર્વજ્ઞદેવ સદાય વિજ્ઞાનઘન થયા છે, ને શ્રુતજ્ઞાની પણ
અનુભવકાળે વિજ્ઞાનઘન છે, તેથી તે પણ પક્ષાતિક્રાન્ત છે; શ્રુતજ્ઞાનીની આવી આત્મદશા હોય છે, તે જ
સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન છે.
ભાઈ, નિમિત્તના આશ્રયથી લાભ થાય એ વાત તો ક્્યાંય રહી, પણ શાંતરસના પિંડ ચૈતન્યને
અંદરના શુદ્ધનયના વિકલ્પના આશ્રયે પણ કિંચિત્ લાભ નથી. સાક્ષાત્ ચૈતન્યને ભેટવાના રસ્તા
અંતરમાં કોઈ જુદા છે. ચૈતન્યસ્વરૂપમા આરૂઢ થઈને શાંતરસના વેદનની દશામાં કોઈ વિકલ્પનો પક્ષ
રહેતો નથી, એનું નામ પક્ષાતિક્રાન્ત–સમયસાર છે, તે વિકલ્પથી ભિન્ન ચૈતન્યજ્યોતિરૂપ છે, તેના
અનુભવમાં ભગવાન આત્માની પ્રસિદ્ધિ છે; વિકલ્પમાં આત્માની પ્રસિદ્ધિ ન હતી, તેમાં તો આકુળતા
હતી, ને અંતરના નિર્વિકલ્પ અનુભવમાં આત્માની પ્રસિદ્ધિ થઈ છે. આવી અનુભૂતિસ્વરૂપ શુદ્ધઆત્મા
છે, તે જ સમયસાર છે.