: ૧૬ : આત્મધર્મ : ૨૩૮
નિજાત્મસ્વભાવને અવલંબીને પ્રવર્તે તે પ્રત્યક્ષજ્ઞાન એકાંતસુખથી ભરેલું છે. તે નિરાકૂળ છે, તેમાં
પરાશ્રયની આકૂળતા નથી. –આવું સ્વાશ્રયી પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન જ સુખનું કારણ હોવાથી ઉપાદેય છે,
પ્રશંસનીય છે. અરે, આવા જ્ઞાન ને આનંદની ભાવના ભાવતાં પણ દેહની વેદનાઓ ભૂલાઈ જાય છે ને
પરિણામ જગતથી ઉદાસ થઈને ચૈતન્ય તરફ વળે છે. પૂર્ણસાધ્યનો સ્વીકાર થતાં સાધકભાવ શરૂ થાય
છે.
અહો, સ્વાલંબી જ્ઞાનનો અદ્ભુત માર્ગ કુંદકુંદસ્વામીએ બતાવ્યો છે. વાહ! કુંદકુંદ તો કુંદકુંદ જ
છે!
ને અમૃતચંદ્રાચાર્યે અમૃતના સાથીયા પૂર્યા છે.
માર્ગ તો અંતરમાં આવો છે; તેમાં ઈન્દ્રિયજ્ઞાનનું અવલંબન નથી, ત્યાં બહારના અવલંબનની
તો શી વાત? ભાઈ તારા સુખનું સાધન તો તારા સ્વભાવને અવલંબતું જ્ઞાન જ છે, અંતીર્મુખ
અતીન્દ્રિય જ્ઞાન સિવાય બીજું કોઈ સુખનું સાધન નથી. અરે, જ્યાં ઈન્દ્રિયાધીન પ્રવર્તતું જ્ઞાન પણ
સુખનું સાધન નથી, ત્યાં રાગ કે ઉપદેશાદિ પરદ્રવ્ય સુખનું કારણ ક્યાંથી હોય? જેનામાં સુખ કે જ્ઞાન
છે જ નહિ તે સુખનું કે જ્ઞાનનું સાધન કેમ હોય? અતીન્દ્રિય જ્ઞાન ને સુખથી ભરેલો આત્મસ્વભાવ
પોતે જ સ્વયમેવ પોતાના જ્ઞાન ને સુખનું સાધન છે ને તે જ મહાન ઉપાદેય છે.
જ્ઞાનના અંશને અંતરમાં વાળતાં પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત થાય છે, તે પ્રતીત અતીન્દ્રિય
આનંદનું વેદન લેતી આવે છે.
અરે, પણ આ વાતને અંદર ઉતારવા ઘણું નિશ્ચલ ચિત્ત જોઈએ. પર્યાયમાં પૂર્ણ નથી છતાં
સ્વભાવને પૂરો પ્રતીતમાં લેવો–તેમાં અપૂર્વ અંતમુર્ખ ઉદ્યમ છે. આવો અવસર મળ્યો, સન્તોએ
અતીન્દ્રિય આનંદની વાર્તા સંભળાવી, તે સાંભળીને મુમુક્ષુને તેનો ઉલ્લાસ આવે છે. આવા સ્વભાવમાં
ઉતર્યો તે જગતની અનુકૂળતા કે પ્રતિકૂળતામાંજ અટકતો નથી.
અરે! એક પળ કાઢવી તે જ્યાં પલ્યોપમ જેવડી લાગે–એવી ઘોર પ્રતિકૂળતા વચ્ચે નરકમાં
કરોડો અબજો અસંખ્યાતા વર્ષો જીવ રહ્યો; ત્યાં પણ કોઈ જીવ પૂર્વ સંસ્કાર તાજા કરીને ચૈતન્યાં ઊંડો
ઉતરીને અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ ચાલી લ્યે છે. ભાઈ, પૂર્ણ સાધ્ય એવું કેવળજ્ઞાન–કે જે પરમ
અતીન્દ્રિય આનંદ સહિત છે–તેને તું બહુમાનથી નિર્ણયમાં તો લે. એ પૂર્ણ સાધ્યને પ્રતીતમાં લેતાં તને
જડઈન્દ્રિયોન, રાગનો ને ઈન્દ્રિયો તરફના જ્ઞાનનો મહિમા ઊઠી જશે, ને આત્માધીનપણે તને મોક્ષમાર્ગ
પ્રગટશે.
ભાઈ, આત્માનો માર્ગ આત્માની પાસે જ છે; તારો માર્ગ તારા અંતરમાં જ છે, બહાર નથી.
અહો, આત્માનો અતીન્દ્રિય આનંદ ને અતીન્દ્રિયજ્ઞાન ઉપાદેય છે–એવા નિર્ણયમાં સમ્યક્ત્વ થાય છે. ને
અતીન્દ્રિય જ્ઞાન–આનંદનો અંશ પ્રગટે છે. અતીન્દ્રિય જ્ઞાનનો કોઈ અચિન્ત્ય મહિમા છે. એ જ્ઞાનને
દિવ્ય સર્વોત્કૃષ્ટ મહિમાવંત કહેવામાં આચાર્યદેવને તે જ્ઞાનમહિમાનો કોઈ અચિંત્ય ઉલ્લાસ આવ્યો છે.
જ્ઞાનના આવા અચિંત્ય સામર્થ્યને ઓળખે ત્યારે અરિહંતને ઓળખ્યા કહેવાય. અરિહંતના આત્માને
ખરેખર ઓળખતાં પોતાના અચિંત્ય સ્વભાવસામર્થ્ય તરફ વલણ થાય ને રાગ તરફનું વલણ છૂટી
જાય; રાગનો કે પરાશ્રયનો આદર ન રહે, સ્વાશ્રયને જ ઉપાદેય સમજીને સ્વ તરફ પરિણતિ વળ્યા કરે.
એટલે તેનું જ્ઞાન અતીન્દ્રિય થઈને તેને પરમ આનંદનો અનુભવ થાય, તેને સમ્યગ્દર્શન થાય, તે
મોક્ષના પંથે જાય. અહા, પૂર્ણ સાધ્યના સ્વીકારપૂર્વક સાધકભાવ વર્તી રહ્યો છે.
હે જીવ! પૂર્ણ જ્ઞાન ને આનંદને સાધવાનો આ અવસર આવ્યો છે. જગતના અનંતાનંત જીવોને
તો અનંતકાળે ત્રણપણું પામવાનાય સાંસા છે, છેલ્લામાં