: ૮ : આત્મધર્મ: ૨૩૮
એમ ભલે ગોખે, તે બ્રહ્મમાં નથી પણ ભ્રમમાં છે. એકેક આત્માને ભિન્નભિન્ન આકાર, દરેકમાં ઉત્પાદ–
વ્યય–ધ્રુવતા અને દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય તેને સ્વીકાર્યા વગર બ્રહ્મસ્વરૂપ આત્માની ઉપાસના થઈ શકે નહિ.
બધું અદ્વૈતબ્રહ્મ માને અને ભિન્નભિન્ન તત્ત્વો ન માને તેને પરથી પાછું ફરવાનું ને સ્વમાં એકાગ્ર થવાનું
ક્યાં રહ્યું? ભાઈ, કેવળજ્ઞાન થવા માટે કે આત્મજ્ઞાન થવા માટે ક્યાંય બહારમાં લંબાવું નથી પડતું,
પણ અહીં સ્વદેહપ્રમાણ પોતાના ચૈતન્યમાં એકાગ્ર થવાથી જ કેવળજ્ઞાન કે આત્મજ્ઞાન થાય છે. આ
રીતે એકેક આત્માને પોતામાં પૂર્ણતા છે, ને એવા અનંત ભિન્નભિન્ન આત્માઓ આ જગતમાં છે–એમ
જિનશાસનમાં ભગવાન જિનદેવે કહ્યું છે, તે જ યથાર્થ વસ્તુસ્થિતિ છે; વેદાંતમતમાં એ વાત નથી.
જ
જેની ભૂલ હોય અને તત્ત્વવિચારનો અંતર ઉદ્યમ જે કરે નહિ તેને આત્માનો સમ્યક્ અનુભવ ક્યાંથી
થાય? ખરા આત્માર્થીએ અંદર ઊંડા ઊતરીને, તત્ત્વવિચારના ઉદ્યમવડે યથાર્થ તત્ત્વનિર્ણય કરવો
જોઈએ. એવા ઉદ્યમવડે મોહનો નાશ થાય છે.
* પ્રશ્ન: તત્ત્વવિચારનો પુરુષાર્થ કરવાનું કહો છો પરંતુ અમને કર્મનો ક્ષયોપશમ નથી,
ભાઈ, તત્ત્વનો વિચાર કરીને હિત–અહિતનો નિર્ણય કરી શકાય એટલો તો ક્ષયોપશમ તને થયો
જ છે; જ્ઞાનના ઉઘાડને તું બીજા અપ્રયોજનરૂપ પદાર્થોમાં રોકે છે, તેને સ્વસન્મુખ કરીને હિતના
ઉદ્યમમાં જોડ. અસંજ્ઞીજીવોમાં તત્ત્વવિચાર જેટલો ક્ષયોપશમભાવ નથી પણ તને તો એટલો ક્ષયોપશમ
થયો છે. તેથી તને હિતના ઉદ્યમનો ઉપદેશ આપીએ છીએ.
* હોનહાર હોય ત્યાં ઉપયોગ લાગે, હોનહાર વગર ઉપયોગ કેવી રીતે લાગે?
અરે ભાઈ, શરીરનું પોષણ–ખાનપાન વગેરેમાં તો તું ઉદ્યમપૂર્વક તારો ઉપયોગ જોડે છે, ને
આત્મહિતમાં ઉપયોગ જોડવાની વાત આવે ત્યાં તું હોનહારનું બહાનું કાઢે છે, તેથી એમ જણાય છે કે તને
દેહાદિના કાર્યોની જેવી પ્રીતિ છે તેવી આત્મહિતના કાર્યની પ્રીતિ નથી. દેહના ખાનપાનાદિ કાર્યોમાં તું
હોનહાર માનીને બેસી નથી રહેતો, ત્યાં તો ઉદ્યમપૂર્વક ઉપયોગ જોડીને રાગદ્વેષ કરે છે, અને ચૈતન્યના
ચિંતનમાં હોનહારનું બહાનું બતાવીને તેનો ઉદ્યમ કરતો નથી, એટલે તને આત્માની રુચિ જ નથી, તું માત્ર
માનાદિકથી જુઠી વાતો બનાવી સ્વચ્છંદને પોષે છે. જો હોનહારની એટલે કે કેવળજ્ઞાનની ખરી પ્રતીત હોય
તો ક્યાંય કર્તૃત્વબુદ્ધિ રહે નહિ, રાગની રુચિ રહે નહિ, ને જ્ઞાનભાવનો વીતરાગી પુરુષાર્થ જ રહે; જે રાગમાં
તન્મય વર્તે, પરમાં કતૃત્વબુદ્ધિ કરે અને હોનહારની વાત કરે તે તો સ્વચ્છંદી નિશ્ચયાભાસી છે.
“આત્મા તો અબંધ છે, આત્માને બંધન છે જ નહિ”– એમ એકાંત માનીને અજ્ઞાની જીવ પર્યાયના
વિવેકરહિત સ્વછંદે વર્તે છે; પણ અરે ભાઈ, તને રાગદ્વેષ અને કર્મ–નોકર્મનો સંબંધ તો વર્તે છે, તે પછી
પર્યાયમાં અબંધપણું કેમ કહેવાય? એ પર્યાય પણ તારી જ છે–એમ જાણ. જો પર્યાયમાં પણ બંધન ન જ
હોય તો મોક્ષમાર્ગનો ઉદ્યમ શા માટે કરવો? પર્યાયમાં બંધન છે એમ જાણે તો તે ટાળવાનો ઉદ્યમ કરે.
* સમયસારમાં પણ આત્માને અબદ્ધસ્પૃષ્ટ કહ્યો છે, અને એવા આત્માને જાણે તો
જિનશાસનને જાણ્યું કહેવાય. એમ પણ ત્યાં કહ્યું છે. તો પછી આપ બંધનને જાણવાની વાત શા
સમયસારમાં અબદ્ધસ્પૃષ્ટ કહ્યો છે એ વાત તો યથાર્થ જ છે. પણ એવા અબદ્ધસ્પૃષ્ટ આત્માને જે
ઓળખે તેને, પર્યાયમાં જેટલું બંધન અને કર્મ સાથેનો સંબંધ હોય તેનો પણ વિવેક વર્તતો હોય છે.
સ્વભાવના અનુભવ તરફ જેટલી પર્યાય ઢળી તેટલી તો શુદ્ધ અને