આસો: ૨૪૮૯ : ૧૧ :
(દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયથી) જાણનાર પોતાના આત્માને પણ જરૂર જાણે જ છે. આ રીતે અરિહંતના
સ્વરૂપનું જ્ઞાન અને પોતાના આત્માનું જ્ઞાન એ બંનેની સંધિ સમજવી.
પ્રશ્ન:– આત્માની પ્રાપ્તિનો ઉપાય શું છે?
ઉત્તર:– આત્મઅનુભૂતિરૂપ સમ્યગ્દર્શનવડે, અનંતકાળમાં પૂર્વે નહિ થયેલી એવી આત્મપ્રાપ્તિ
થાય છે.
પ્રશ્ન:– તે શુદ્ધાત્મઅનુભૂતિ માટે શું કરવું જોઈએ?
ઉત્તર:– પહેલાં તો અરિહંતદેવના આત્માને દ્રવ્યથી–ગુણથી ને પર્યાયથી ઓળખીને, તેવા જ
સ્વભાવવાળા પોતાના આત્માને જાણવો, અને એ રીતે આત્માને જાણીને, દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયના ભેદના
વિચાર છોડીને, પર્યાયને અંતર્મુખ કરતાં, વિકલ્પાતીત એવી શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ થાય છે, આ જ
સમ્યગ્દર્શનની રીત છે.
પ્રશ્ન:– ક્યો જીવ સમ્યગ્દર્શનના આંગણે આવ્યો કહેવાય?
ઉત્તર:– અરિહંત જેવા પોતાના આત્માને જાણીને, તેના મનનની ધારામાં અપ્રહિતપણે જે વર્તે
છે તે જીવ સમ્યગ્દર્શનના આંગણે આવ્યો કહેવાય.
પ્રશ્ન:– આંગણે આવ્યા પછી અંદર પ્રવેશ કઈ રીતે કરવો?
ઉત્તર:– અરહંત ભગવાન જેવા પોતાના જે સ્વરૂપનો નિર્ણય વિચારધારાથી ક્્યો છે, તે
સ્વરૂપમાં અંતર્મુખ થવાના વારંવાર અતિદ્રઢ અભ્યાસવડે, પર્યાયને તેમાં લીન (અભેદ–એકાકાર)
કરીને અનુભવ કરવો તે જ સ્વભાવમાં પ્રવેશવાની રીત છે, તે અનુભવની નિર્વિકલ્પ દશામાં દ્રવ્ય–
ગુણ–પર્યાયના ભેદનો વિચાર પણ નથી હોતો, ત્યાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયની અભેદતાના સહજ આનંદનું
વેદન હોય છે.
પ્રશ્ન:– સમ્યગ્દર્શનના આ જ ઉપાયને ‘સમયસાર’ ની ભાષામાં કરવો હોય તો?
ઉત્તર:– સમયસારના પહેલા જ કળશમાં–
‘स्वानुभूत्या चकासते’ એમ કહીને શુદ્ધાત્માની પ્રાપ્તિનો ઉપાય બતાવ્યો છે. આત્મા પોતાની
સ્વાનુભૂતિથી જ પ્રકાશમાન છે, રાગવડે તેનો અનુભવ નથી થતો, પણ અંતર્મુખ થઈને સ્વાનુભવ વડે
જ તે અનુભવમાં આવે છે.
અથવા– ‘भूयत्थमस्सिदो खलु सम्माइठ्ठी हवइ जीवो’
–આમાં સમ્યગ્દર્શનની રીત બતાવતાં કુંદકુંદસ્વામી સ્પષ્ટ કહે છે કે ભૂતાર્થસ્વભાવનો આશ્રય
કરનાર જીવ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે. ‘ભૂતાર્થસ્વભાવનો આશ્રય’ કહો, ‘સ્વાનુભૂતિ’ કહો, કે ‘અરિહંત જેવા
પોતાના આત્માનું જ્ઞાન’ કહો, –એ ત્રણેનો એક જ ભાવ છે, ને તે જ સમ્યગ્દર્શનનો ઉપાય છે.
પ્રશ્ન:– આગમનું વિધાન શું છે? સંતોનું ફરમાન છે?
ઉત્તર:– અંતર્મુખ થઈને શુદ્ધઆત્માની અનુભૂતિ કરવી તે જ આગમનું વિધાન છે, તે જ સંતોનું
ફરમાન છે. કેમકે આ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા પોતે અંતર્મુખ થઈને જ્ઞાનસ્વરૂપે પરિણમે તે જ મોક્ષનો હેતુ
છે, એ સિવાય અન્ય જે કાંઈ (પાપ કે પુણ્ય) છે તે બંધનો હેતુ છે, માટે જ્ઞાનસ્વરૂપ થવાનું એટલે કે
શુદ્ધઆત્માની અનુભૂતિ કરવાનું જ આગમમાં વિધાન છે, તે જ આગમનું ને સંતોનું ફરમાન છે. જે
જીવ રાગને કર્તવ્ય માને છે કે મોક્ષનું સાધન માને છે તેને તો હજી આગમના વિધાનની કે સંતોના
ફરમાનની જ ખબર નથી.
પ્રશ્ન:– મોક્ષતત્ત્વની પ્રતીત કરનાર સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે–એ કઈ રીતે?
ઉત્તર:– આસ્રવ–બંધરૂપ વિકારથી રહિત એવું પરિપૂર્ણ મોક્ષતત્ત્વ જેણે પ્રતીતમાં લીધું તેને વિકાર–