આસો: ૨૪૮૯ : ૧૭ :
જગતમાં ચૈતન્યને નહિ જાણનારા અજ્ઞાનીઓ ઘણા છે; તે અજ્ઞાનીઓ અનેક પ્રકારે પરને અને
રાગને જ આત્મા કહે છે; તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ–અજ્ઞાની–આત્માના વિરાધક જીવોના ઊંધા અભિપ્રાયના
પ્રકારો સમજાવીને આચાર્યદેવ જિજ્ઞાસુ શિષ્યોને તે વિપરીતતા છોડાવે છે.
ઘણા અજ્ઞાની જીવોમાંથી કોઈ તોએમ માને છે કે રાગ–દ્વેષરૂપ જે મલિનભાવો છે તે જ આત્મા
છે, રાગદ્વેષથી જુદો આત્મા અમને દેખાતો નથી. જેમ કાળાપણાથી જુદો કોલસો દેખાતો નથી. તેમ
રાગદ્વેષરૂપ કાલિમાથી જુદું કોઈ ચૈતન્ય અમને દેખાતું નથી. આચાર્યદેવ કહે છે કે અરે મૂઢ! કાળાશથી
જુદો કોલસો નથી પરંતુ કાળાશથી જુદું સુવર્ણતો જોવામાં આવે છે તેમ ભેદજ્ઞાની ધર્માત્માઓ
રાગદ્વેષરૂપ કાલિમાથી ભિન્ન ચૈતન્યદ્રવ્યને પોતાના સ્વાનુભવથી અનુભવે છે; ભગવાન સર્વજ્ઞદેવ
અર્હંતપરમાત્માએ પુદ્ગલ પરિણામોથી ભિન્ન ચૈતન્યસ્વભાવમય જીવદ્રવ્ય કહ્યું છે, આગમમાં પણ
અધ્યવસાયોથી ભિન્ન ચૈતન્યમય જીવ કહ્યો છે. સમ્યગ્જ્ઞાની યુક્તિથી પણ જીવ ચૈતન્ય સ્વભાવમય જ
સિદ્ધ થાય છે, કેમ કે રાગદ્વેષ તો જીવથી જુદા પડી જાય છે, તે કાંઈ જીવની સર્વ પર્યાયમાં રહેતા નથી,
અને ચૈતન્ય તો જીવની સર્વપર્યાયોમાં રહે છે, – ઈત્યાદિ યુક્તિઓથી પણ એમ જ નક્કી થાય છે કે જીવ
જ્ઞાનસ્વભાવમય જ છે, જીવ રાગદ્વેષમય નથી. અને ભેદજ્ઞાનીઓ સ્વસંવેદન વડે એવા જીવને પ્રત્યક્ષ
અનુભવે છે. આરીતે આગમ–યુક્તિ અનેઅનુભવથી સંતોએ ચૈતન્યસ્વભાવમય જીવદ્રવ્યને જડથી ને
રાગથી અત્યંત ભિન્ન પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. અરે જીવ! તું આવું આગમ સાંભળીને, સર્વજ્ઞ અને સંતોની
વાણીમાં ચૈતન્ય સ્વભાવનું શ્રવણ કરીને, સમ્યક્ યુક્તિ વડે તેનો નિર્ણય કરીને, અંદરમાં તેનો
સ્વાનુભવ કર. બીજા બધા વિપરીત માન્યતાના કોલાહલ છોડ ને અંતરમાં નિરંતર પ્રયત્ન કરીને તારા
ચૈતન્યતત્ત્વને પરથી ભિન્ન દેખ. એકધારા સાચી લગનીથી ઉત્કૃષ્ટપણે છ મહિના કરતાં તને જરૂર તારા
ચૈતન્યના વિલાસનો આનંદસહિત અનુભવ થશે.
ત્રણને ઓળખે તે ત્રણને પામે
(૧) સ્વભાવનું સામર્થ્ય
(૨) વિભાવની વિપરીતતા અને
(૩) જડનું જુદાપણું–આ ત્રણને જે જીવ બરાબર ઓળખે તે
(૧) જડથી જુદો થાય,
(૨) વિભાવથી વિમુખ થાય, અને
(૩) સ્વભાવની સન્મુખ થાય–આવા ત્રણ પ્રકાર થતાં જીવ રત્નત્રયને પામે છે.
આરાધના
“સત્સંગનું એટલે સત્પુરુષનું ઓળખાણ થયે પણ તે યોગ
નિરંતર રહેતો ન હોય તો, સત્સંગથી પ્રાપ્ત થયો છે એવો જે ઉપદેશ તે
પ્રત્યક્ષ સત્પુરુષ જાણી વિચારવો તથા આરાધવો, કે જે આરાધનાથી
જીવને અપૂર્વ એવું સમ્યક્ત્વ ઉત્પન્ન થાય છે.”
(‘જ્ઞાનીના માર્ગના આશયને ઉપદેશનારાં વાક્યોમાંથી’)
શ્રીમદ રાજચંદ: વર્ષ ૨૮મું.