માગશર–પોષઃ ૨૪૯૦ઃ પઃ
ઓળખી શકે છે. જ્ઞાનીની જાતનો ભાવ પોતામાં પ્રગટ કર્યા વગર (કજાતમાં
રહીને) જ્ઞાનીની ખરી ઓળખાણ કેમ થાય? ન જ થાય. માટે કહ્યું કે બીજાવડે
એકલા અનુમાનથી આત્મા ઓળખાતો નથી. આ આત્મા કેવળજ્ઞાની છે, આ આત્મા
મુનિ છે આ આત્મા ધર્માત્મા છે–એવી ખરી ઓળખાણ સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષપૂર્વકના
અનુમાનથી જ થાય છે. આવો જ આત્માનો અસાધારણ સ્વભાવ છે. આ ચોથા
બોલમાં ઘણીઘણી ગંભીરતા છે.
વળી આત્મા પોતે પોતાના સ્વસંવેદન વગર બીજાને એકલા અનુમાનથી જાણે–
એવો નથી. અંશે પ્રત્યક્ષપૂર્વકનું અનુમાન હોય–તે બરાબર હોય, પરંતુ પ્રત્યક્ષ વગરનું
આત્માનું એકલું અનુમાન યથાર્થ હોતું નથી, જેમ ધૂમાડાથી અગ્નિનું અનુમાન થઇ શકે
છે, તેમ ઇન્દ્રિય દ્વારા દેખાતા ચિહ્નવડે આત્માનું અનુમાન થઇ જાય–એમ બનતું નથી.
અહા, સ્વસંવેદનથી સ્વને જાણ્યા વગર પરના આત્માનું અનુમાન પણ થઇ શકતું નથી.
સ્વસંવેદન વગર બધું થોથેથોથાં છે.
આત્મા પ્રત્યક્ષજ્ઞાતા છે, એટલે લિંગદ્વારા (પાંચ ઇન્દ્રિયદ્વારા કે રાગદ્વારા)
જાણનારો તે નથી, તે તો પ્રત્યક્ષ જાણનારો છે. ઇન્દ્રિયોથી ને રાગથી જુદો પડયો તે જ
આત્મા છે. અહા, એકેક બોલ ઓળખતાં આત્માનું રાગથી ને ઇન્દ્રિયોથી અત્યંત
ભિન્નસ્વરૂપ ઓળખાય છે. ભાઈ, તું રાગથી ને ઇન્દ્રિયોથી જુદો ન પડ તો આત્માનું
પરમાર્થસ્વરૂપ તારા જ્ઞાનમાં કે અનુમાનમાં પણ નહીં આવે.
આત્મા ઉપયોગસ્વરૂપ છે, ઉપયોગ તેનું લક્ષણ છે; તે ઉપયોગલક્ષણ કેવું છે?–
બાહ્યપદાર્થોના અવલંબને કામ કરે એવું તેનું સ્વરૂપ નથી, પણ આત્માના પરમ ચિદાનંદ
સ્વભાવને વળગીને જે ઉપયોગ કામ કરે તે જ આત્માનું ખરું લક્ષણ છે. સ્વરૂપને અવલંબે
એવો ઉપયોગ તે જ આત્મા છે, આત્મા સાથે એકતા કરે તે જ ઉપયોગ આત્મા છે. પરને
અવલંબે તેને ખરેખર આત્માનું લક્ષણ કહેતા નથી.
અહા, મુનિઓએ જંગલમાં બેઠા બેઠા અંતરમાં ઊંડા ઊતરીને ચૈતન્યરસના
ઘોલન કર્યા છે, સિદ્ધ સાથે વાતું કરી છે. એકેક બોલમાં આત્માના ગંભીર રહસ્યો
ખોલીને અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવે ખરેખર અમૃત રેડયા છે. સંતોએ અલૌકિક કામ કર્યા છે.
જુઓ, આ ગાથામાં સીમંધરનાથ પરમાત્માનો સાક્ષાત્ સન્દેશો લાવીને
કુંદકુંદાચાર્યદેવ કહે છે કે હું ભગવાન પાસેથી આવો સન્દેશો લાવ્યો છું. જેને સુખ–
શાંતિ જોઇતી હોય તેઓ આ સન્દેશો ઝીલીને જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મામાં ઉપયોગને
વાળો. આત્માનું લક્ષણ જે ઉપયોગ, તે આત્માને જ અવલંબીને કામ કરે છે, બાહ્ય
પદાર્થોનું અવલંબન તેને નથી, રાગનું પણ અવલંબન તેને નથી. જે ઉપયોગ અંતર્મુખ
થઇને આત્માનું અવલંબન ન કરે ને બહિર્મુખપણે એકલા પરને જ અવલંબે,–તેને
ખરેખર આત્માનો ઉપયોગ કહેતા નથી, કેમકે તે ઉપયોગમાં સ્વજ્ઞેયપણે આત્મા આવ્યો
નથી. અરે જીવ! તારા ઉપ–