: પ્ર. ચૈત્ર : આત્મધર્મ : ૧૯ :
જ્ઞાનનો અને પરિણમનનો કાળ જુદો નથી. જે ક્ષણે રાગથી ભિન્ન શુદ્ધ આત્મા જાણ્યો તે
ક્ષણે જ તે સ્વભાવમાં એકતારૂપ પરિણમન થયું. જો તેવું પરિણમન ન થાય, ને રાગમાં
એકતારૂપ પરિણમન રહે–તો તેને ખરેખર ભિન્નતાનું જ્ઞાન થયું જ નથી. જ્ઞાનનો ને
એકતારૂપ પરિણમનનો એક જ કાળ છે, સ્વ–પરની ભિન્નતાનું જ્ઞાનને સ્વમાં એકતારૂપ
પરિણમન તે સ્વસમયપણું છે, અને સ્વ પરની ભિન્નતાનું અજ્ઞાન અને પરમાં એકતારૂપ
પરિણમન–તે પરસમયપણું છે.
સ્વભાવમાં એકત્વરૂપ નિર્વિકલ્પ પરણતિ તે જ કેવળજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરનારી છે,
એ સિવાય બીજા સાધન કહેવાય તે બધા વ્યવહારથી છે.
સ્વસમયરૂપ પરિણમન તે મોક્ષમાર્ગ છે, તેનું મૂળ ભેદજ્ઞાનવિદ્યા છે ને તે
કેવળજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરનાર છે.
પરસમયરૂપ પરિણમન તે સંસારનું કારણ છે, તેનું મૂળ અવિદ્યા છે, અને તે ચાર
ગતિને ઉત્પન્ન કરનાર છે.
સ્વસમયપણામાં તો સ્વભાવને આધીન પરિણમન છે, અને પરસમયપણામાં
મોહને આધીન પરિણમન છે; અવિદ્યાથી પોતે સ્વભાવને ભૂલીને મોહને આધીન થાય
છે ત્યારે પોતાના સ્વભાવથી ભ્રષ્ટ થઈને રાગાદિ પરભાવમાં એકપણે પરિણમે છે. અને
સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન કરીને પોતે જ સ્વભાવમાં એકતા કરીને રાગાદિથી ભિન્નપણે
પરિણમે છે. જીવ ક્્યાંક એકતા તો કરે છે:–
સ્વમાં એકતા કરીને પરિણમે તે મોક્ષમાર્ગ,
પરમાં એકતા કરીને પરિણમે તે બંધમાર્ગ.
આ રીતે તેની પરિણતિથી જ તેનો મોક્ષ કે સંસાર છે. ‘સમય’ એટલે જીવ
નામનો પદાર્થ તે કેવો છે? તેના ઉત્તરમાં આચાર્યદેવે જીવનો સ્વભાવ બતાવીને, તેની
અવસ્થામાં સ્વસમય અને પરસમય એમ બંને જે પ્રકારનું પરિણમન બતાવ્યું. આવા
સ્વસમય અને પરસમય બંનેને જે ઓળખે તે પરસમયથી છૂટીને સ્વસમયરૂપે પરિણમ્યા