: ૨૦ : આત્મધર્મ : પ્ર. ચૈત્ર:
મો. ક્ષ. મા. ર્ગ.
‘सम्यग्दर्शन – ज्ञान – चारित्राणि मोक्षमार्गः।’
જેમ મોક્ષ એક જ પ્રકારનો છે, તેમ તે મોક્ષનું કારણ પણ એક જ
પ્રકારનું છે. મોક્ષમાર્ગ કહો, સમ્યગ્દર્શન – જ્ઞાન – ચારિત્ર કહો,
શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિ કહો કે જૈનશાસન કહો.... એ બધું ય
આત્માના ભૂતાર્થ–સ્વભાવના આશ્રયે જ છે, –આ જૈન–
મોક્ષમાર્ગ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ છે, તે એક જ પ્રકારનો છે; મોક્ષમાર્ગના
કાંઈ બે પ્રકાર નથી; સમ્યગ્દર્શનાદિ પણ મોક્ષમાર્ગ છે અને વ્રતાદિ શુભરાગ પણ મોક્ષ
છે–એમ કાંઈ બે મોક્ષમાર્ગ નથી. એક જ મોક્ષમાર્ગ છે ને બીજો મોક્ષમાર્ગ નથી.
મોક્ષમાર્ગના સહચારી અપેક્ષાએ કે નિમિત્ત અપેક્ષાએ વ્રતાદિને વ્યવહારે મોક્ષમાર્ગ કહ્યો,
ત્યાં એમ સમજવું કે તે ખરેખર મોક્ષમાર્ગ નથી પણ તેની સાથે મોક્ષમાર્ગને દેખીને તેમાં
મોક્ષમાર્ગનો ઉપચાર કર્યો છે. ખરો મોક્ષમાર્ગ તો સમ્યગ્દર્શનાદિ જ છે. શુદ્ધ દ્રવ્યની
દ્રષ્ટિમાં સમકિતીને વ્યવહારનો આશ્રય છે જ નહિ.
જેમ પરદ્રવ્ય ભિન્ન છે તેમ વ્યવહારની રાગાદિ પરિણતિને ધર્મીજીવ મોક્ષમાર્ગથી
ભિન્ન જાણે છે; રાગાદિ વ્યવહારપરિણતિને તે મોક્ષમાર્ગ સાથે એકમેક કરતા નથી.
યથાર્થ મોક્ષમાર્ગને જ મોક્ષમાર્ગ કહેવો તે નિશ્ચય છે, અને જે ખરેખર મોક્ષમાર્ગ ન હોય
તેમાં મોક્ષમાર્ગનો કોઈ અપેક્ષાએ ઉપચાર કરવો તે વ્યવહાર છે, તે ખરો મોક્ષમાર્ગ
નથી. એમ સમજવું.
મુનિના યથાર્થ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે તો ખરેખર મોક્ષમાર્ગ છે; અને તે
મોક્ષમાર્ગના સહકારીપણે મહાવ્રતના વિકલ્પને કે દિગંબર મુદ્રાને મોક્ષનું કારણ કહેવું તે
ઉપચાર છે, તે કાંઈ મોક્ષનું ખરું કારણ નથી.
સાધકને એક જ પર્યાયમાં કાંઈક અંશે શુદ્ધતા છે, ને કાંઈક અંશે રાગાદિ
અશુદ્ધતા પણ છે, એક જ પર્યાયમાં બંને ભાવો છે;–પણ તે બંને ભાવો કાંઈ મોક્ષનું
સાધન નથી;