નહિ, તેમ આત્માના સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ વગર અનુમાન સાચું હોય નહીં. ભાઈ, તારા
આત્માના અનુભવ વગર બહારના અનુમાનથી તું જ્ઞાનીનું માપ કાઢવા જઈશ તો
ભ્રમણામાં પડીશ. આ આમ ખાય છે, આમ બોલે છે માટે તે ધર્મી નહિ હોય, અને આ
ત્યાગી થઈને બેઠો છે માટે તે ધર્મી હશે–એમ જો તું એકલું અનુમાન કરવા જઈશ તો
વ્યવહારમૂઢતા થશે. ભાઈ, સ્વતત્ત્વનો નિર્ણય તો સ્વ તરફની અવસ્થાથી થાય કે પર
તરફની? સ્વ પરફ ઝૂકીને આત્માનું સ્વસંવેદન કરનાર જ્ઞાનની દશા ભલે અધૂરી હોય
તોપણ સ્વમાં અભેદ થયેલી તે દશાને પ્રત્યક્ષ કહેવામાં આવે છે. ને એવા સ્વસંવેદન
પ્રત્યક્ષવડે પોતાના આત્માનો જે નિર્ણય કરે તે જ બીજા ધર્માત્માને અનુમાનથી
ઓળખી શકે. પ્રત્યક્ષ વગર એકલા અનુમાનમાં આવી જાય–એવો આત્મા નથી.
અનુભવી હોય તે જ અનુભવીને ઓળખે. ‘આ આત્મા સર્વજ્ઞ છે, આ આત્મા મુનિ છે,
આ આત્મા સાધકધર્મી છે, આ આત્મા સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે’ એમ એકલા અનુમાનથી જાણી
શકાતું નથી, પણ જે જાત તેમને (સર્વજ્ઞને કે સાધકને) પ્રગટી છે તેવી જાતનો
સ્વસંવેદનનો અંશ પોતામાં પ્રગટ કરે તો જ તેમની ખરી ઓળખાણ કરી શકે. પૂર્ણ
સ્વસંવેદન જેમને પ્રગટ થયું છે તેનો નિર્ણય તેવી જાતનો અંશ પોતામાં પ્રગટ્યા વગર
થઈ શકે નહિ. સિદ્ધ ભગવાન, અર્હંત ભગવાન, ગુરુ–છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવાળા, કે
પંચમગુણસ્થાનવર્તી શ્રાવક, કે ચોથા ગુણસ્થાને બિરાજતા, સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–તેની
ઓળખાણની રીતની પણ જગતને ખબર નથી. જ્યાં સ્વસંવેદનમાં આત્માના
સ્વભાવનો નિર્ણય કર્યો ત્યાં ખબર પડી કે જ્ઞાની કેવા હોય, મુનિ કેવા હોય, સર્વજ્ઞ કેવા
હોય! પહેલાં સાધારણ દેખાદેખીથી ઓળખે પણ જ્યાં સ્વસંવેદનથી ખરી ઓળખાણ
થઈ ત્યાં એમ થાય કે અહોં, જ્ઞાનીની ખરી ઓળખાણ મને હવે થઈ, હવે મેં જ્ઞાનીને–
ગુરુને–ભગવાનને ખરેખરા ઓળખ્યા. એકલા ઉદયના પ્રવર્તન ઉપરથી જ્ઞાનીની ખરી
ઓળખાણ થતી નથી. જ્ઞાની તો ઉદયભાવનો તમાશગીર છે; તેનો કર્તા, ભોકતા કે
અવલંબી નથી. તેથી કોઈ એમ કહે કે– ‘આ પ્રકારના ઔદયિકભાવ સર્વથા હોય તો
તેને અમુક ગુણસ્થાન કહીએ– ‘તો એમ કહેવું એ જૂઠ છે. એમ કહેનારે દ્રવ્યનું સ્વરૂપ
સર્વથા પ્રકારે જાણ્યું નથી. કારણ, અન્ય ગુણસ્થાનની તો વાત શું કહેવી, કેવળીઓમાં
પણ ઔદયિકભાવનું ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારપણું જાણવું. કેવળીઓના ઔદયિકભાવ પણ એક
સરખા હોય નહિ. કોઈ કેવળીને દંડ–કપાટરૂપ ક્રિયાનો (સમુદ્ઘાતનો) ઉદય હોય, ત્યારે
કોઈ કેવળીને તે ન હોય; એ જ રીતે વાણીનો યોગ કોઈને હોય, કોઈને ન હોય; એ
પ્રમાણે કેવળીભગવંતોમાં પણ ઉદયની અનેકવિધતા છે, તો અન્ય