દ્વેષ–મોહ, કર્મનો સંબંધ વગેરે છે, તે વ્યવહારને જો ન માને તો મોક્ષમાર્ગને સાધવાનું
ને રાગદ્વેષ–મોહનો અભાવ કરવાનું પણ રહેતું નથી. બંધન ટાળવું ને મોક્ષને
સાધવો–તે બંને ૫ણ વ્યવહારનયનો વિષય છે, માટે તેને જેમ છે તેમ જાણવા
જોઈએ.
શુદ્ધસ્વભાવના અવલંબને જ બંધન ટળીને મોક્ષ સધાય છે. પર્યાયમાં બંધ–મોક્ષના
ભેદરૂપ વ્યવહારને માને જ નહિ તો સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ સાધનાનો ઉદ્યમ
પણ કેમ કરે? અને નિશ્ચયથી શુદ્ધસ્વભાવ છે તેને જો ન માને તો કોના આશ્રયે
મોક્ષને સાધે? માટે, વ્યવહારનય અભૂતાર્થ હોવા છતાં (આશ્રય કરવા યોગ્ય ન
હોવા છતાં) તેને જાણવો તો જોઈએ કે પર્યાયમાં બંધન છે ને તે કેમ ટળે? પર્યાયમાં
વ્યવહાર જેમ છે તેમ ન ભણે ને ‘હું સિદ્ધ ભગવાન છું’ એમ માનીને શુષ્ક૫ણે પ્રવર્તે
તો તે નિશ્ચયભાસી છે; અને પર્યાયમાં વ્યવહાર છે તેને જ પરમાર્થસ્વરૂપ માની લ્યે
કે તેના આશ્રયે કલ્યાણ થવાનું માને તો તે વ્યવહારાભાસી છે. “હે જીવો!
સ્વભાવનો આશ્રય કરીને મોક્ષમાર્ગને સાધો ને રાગાદિનો ક્ષય કરો” –આવો મોક્ષનો
ઉપદેશ ભગવાને આપ્યો છે. ૫ણ જો પર્યાયમાં બંધન જ ન માને તો તેને એવા
મોક્ષના ઉપાયના ગ્રહણનો અભાવ થશે, એટલે કે મોક્ષનો જ અભાવ થશે.
અને જો પર્યાયમાં રાગ હોય તેને જ મોક્ષનું સાધન માની લ્યે તો તે ૫ણ રાગથી
ક્યારે છ્રૂટે? ને તેને વીતરાગતાનો ઉદ્યમ ક્યાંથી થાય? રાગ પોતે દુઃખ અને બંધનનું
કારણ છે–તો તે મોક્ષસુખનું કારણ કેમ થાય? નિશ્ચય–વ્યવહારના યથાર્થ જ્ઞાનપૂર્વક
શુદ્ધભાવના આશ્રયે ધર્મી જીવ મોક્ષમાર્ગને સાધે છે. (‘ભૂતાર્થને આશ્રિત જીવ સુદ્રષ્ટિ
નિશ્ચય હોય છે. ’ એ જ રીતે ભૂતાર્થને આશ્રિત જીવ મુક્તિને પામે છે.)