: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૭ :
આત્મા ભૂલે તો શું કરે? કે પોતે પોતાના જ્ઞાન–આનંદનો અનુભવ છોડીને
વિકારને અનુભવે; ને રાગદ્વેષનો કર્તા થાય; પણ પોતાના ભાવની ભૂમિકાથી બહાર તો
તે કાંઈ ન કરે. આત્મા રાગદ્વેષ કરે ને તેને કર્મો બંધાય–ત્યાં તે નિમિત્ત–નૈમિતિક સંબંધ
દેખીને તેમાં અજ્ઞાની કર્તાકર્મપણું માની લ્યે છે. ભાઈ, વસ્તુસ્વભાવનો એવો નિયમ છે
કે એકનું કાર્ય બીજામાં થાય નહિ.
અરે, આવા વસ્તુસ્વભાવને જે જાણતા નથી ને પરમા કર્તૃત્વ માને છે તે જીવો
બિચારા પુરુષાર્થને હારી ગયા છે; નિજસ્વભાવના વેદનમાં તેમનો પુરુષાર્થ વળતો નથી,
ને પરિણતિ બહારમાં જ ભમ્યા કરે છે. રાગમાંય ભળવાનો જ્ઞાનનો સ્વભાવ નથી.–
આવા સ્વભાવને ભૂલીને તું તારા ચૈતન્ય તેજને અજ્ઞાનમાં કાં ડુબાડી દે?
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવને સંબોધીને આચાર્યદેવ કરુણાથી કહે છે કે અરે જીવ! તું તારા
આત્માને અકર્તા દેખ....તારું જ્ઞાન પરનું કર્તા નથી–એવા જ્ઞાનને તું દેખ. તારું કર્તૃત્વ
તારા ભાવમાં દેખ પણ પરમાં ન દેખ. ચેતનનું કર્તૃત્વ ચેતનમાં હોય, જડમાં ન હોય.
ચેતનનું જે કાર્ય હોય તે ચેતન જ હોય.
આત્મામાં જે મિથ્યાત્વાદિ ભાવો થાય છે તેનો કર્તા તે આત્મા જ છે; પુદ્ગલનું
તેમાં કાંઈ જ કર્તૃત્વ નથી. વિકારમાં ૫૦ ટકા આત્માનું કર્તૃત્વ અને પ૦ ટકા કર્મનું
કર્તૃત્વ–એમ બે કર્તા નથી. જો બંને ભેગા થઈને કરે તો તેનું ફળ પણ બંને ભોગવે,
પરંતુ અચેતન કર્મને તો કાંઈ દુઃખ–સુખનો ભોગવટો નથી.
વળી જીવ જેમ વિકારભાવને કરે છે તેમ જો જડ કર્મને પણ કરે તો, ચેતનનું
કાર્ય ચેતન જ હોય–એ ન્યાયે, તે જડકર્મને ચેતનપણાનો પ્રસંગ આવી પડે.
અહીં અસ્તિ–નાસ્તિથી યુક્તિવડે આચાર્યદેવ આત્મા અને જડની સ્પષ્ટ વહેંચણી
કરીને, પરસ્પર કર્તાકર્મપણાનો અત્યંત નિષેધ કર્યો છે. અજ્ઞાનભાવની પણ મર્યાદા
એટલી છે કે તે પોતાના વિકારભાવને કરે પણ જડમાં તો કાંઈ જ ન કરે.
જીવ નિજસ્વભાવને ચૂકીને પુદ્ગલકર્મના આશ્રયે પરિણમે છે ત્યારે જ
મિથ્યાત્વાદિભાવો થાય છે, ને તે ભાવકર્મનો કર્તા જીવ પોતે છે. તથા ત્યારે પુદ્ગલદ્રવ્ય
જીવના વિકારી પરિણામનો આશ્રય કરીને (તેના નિમિત્તે) મિથ્યાત્વાદિ કર્મરૂપે
પરિણમે છે, તે અચેતન છે, તેનો કર્તા અચેતન છે. જીવના ભાવનો કર્તા જીવ, ને
અજીવના ભાવનો કર્તા અજીવ.