: ૧૪ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :
સ્વભાવના વેદનમાં પરભાવના વેદનની અશક્યતા
જ્ઞાનીધર્માત્મા વિકારને નિજભાવપણે વેદે એ અશક્ય છે.
જેમ આર્યસજ્જનને અભક્ષ્યનું ભક્ષણ અશક્ય છે, જેમ
બ્રહ્મચારીપુરુષને વેશ્યાનો સંગ અશક્ય છે, જેમ સતીસ્ત્રીને
પરપુરુષનો સંગ અશક્ય છે તેમ ભેદજ્ઞાની ધર્માત્માને
એકત્વબુદ્ધિથી પરભાવનો સંગ તે પણ અશક્ય છે; તે તો અસંગ
એકત્વસ્વભાવની ભાવનામાં રત છે ને જગતથી ઉદાસીન છે.
(સમયસાર–સર્વવિશુદ્ધ જ્ઞાનઅધિકાર ઉપરના પ્રવચનમાંથી: ભાદ્રમાસ)
જ્ઞાનીની વિચિક્ષણતા
આત્મા ચૈતન્યસ્વભાવી પવિત્ર વસ્તુ છે, તે શરીરાદિ પરદ્રવ્યથી પૃથક છે. પરની
પૃથકતા છે, વિભાવોની વિપરીતતા છે, ને સ્વભાવનું અપાર સામર્થ્ય છે. આવા
આત્માને જે જાણે છે તે જ વિચિક્ષણ જ્ઞાની છે. આ સિવાય જગતની બીજી વિચિક્ષણતા
ન આવડે કે આવડે તેની વાત અહીં નથી. જગતની વિચિક્ષણતા ને ડહાપણ કાંઈ
આત્માને જાણવામાં કામ નથી આવતું; ને જગતની બહારની વિચિક્ષણતા ન હોય તેથી
કાંઈ આત્માને જાણવાનું કામ અટકતું નથી. જીવને પોતાના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર યથાર્થ
આવવો જોઈએ. પોતાનું અસ્તિત્વ વિકારમાં જ માને કે પરમાં પોતાનું અસ્તિત્વ માને–
તો તેની બુદ્ધિ વિચિક્ષણ નથી પણ સ્થૂળ છે–મિથ્યા છે. ચૈતન્યને જગતથી જુદો
જાણનારા જ્ઞાની જ સૂક્ષ્મબુદ્ધિવંત વિચિક્ષણ છે. જ્ઞાનીની અપૂર્વ વિચિક્ષણતાને અજ્ઞાની
ઓળખી શકતો નથી.
જ્ઞાનીને પરભાવના વેદનની અશક્યતા
જ્ઞાનદર્શનથી ભરેલો આનંદસ્વભાવ જ્યાં અનુભવમાં આવ્યો ત્યાં પરિણતિ
વિકારથી જુદી પડી; હવે તે જ્ઞાની વિકલ્પને સ્વભાવમાં અપનાવતો નથી. તે વિકલ્પને
નિજસ્વભાવથી વિપરીત સમજે છે, એટલે તે વિકારને એ જ્ઞાની નિજભાવપણે વેદે–એ
વાત અશક્ય છે. જેમ આર્ય સજ્જનને માંસનો આહાર એ અશક્ય છે, તેમ સ્વભાવને
માટે અભક્ષ્ય એવા જે પરભાવો–તેને નિજસ્વભાવપણે જ્ઞાની વેદે એ વસ્તુ અશક્ય છે.
માંસનો પિંડલો એવું જે આ શરીર તેને જે પોતાનું માને છે તેને પરમાર્થમાં માસભક્ષણ
સમાન ગણ્યું છે. જેમ બ્રહ્મચારી પુરુષને વેશ્યાનો સંગ અશક્ય છે, જેમ સતસ્ત્રીને
પરપુરુષનો સંગ અશક્ય છે, તેમ સંતધર્માત્માને એકત્વબુદ્ધિથી પરભાવોનો સંગ તે પણ
અશક્ય છે. હું જ્ઞાનભાવ તે, જ્ઞાનભાવમાં મને પરભાવોનું કર્તૃત્વ કે ભોકતૃત્વ નથી.