: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૧૯ :
પરિણામમાં અજીવ તન્મયપણે વર્તે છે. કોઈ પદાર્થ બીજાના પરિણામ સાથે કદી
તન્મય થતો નથી, જુદો જ રહે છે. મારા જ્ઞાનપરિણામમાં જ હું તન્મયપણે ઊપજું
છું–એમ નક્કી કરતો જ્ઞાની પરનો અકર્તા જ રહે છે. આનું નામ મોક્ષનો પુરુષાર્થ.
* ભાઈ, પહેલાંં તું એકવાત નક્કી કર કે મારો આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવી છે. હવે
જ્ઞાનસ્વભાવ પરિણમીને જ્ઞાનભાવપણે ઊપજે કે અજીવપણે ઊપજે? જ્ઞાનસ્વભાવ
કદી અજીવપણે ન ઊંપજે, એટલે કે જ્ઞાનનું કાર્ય અજીવ ન હોય; જ્ઞાનનું કાર્ય
જ્ઞાનમય જ હોય, આ રીતે જ્ઞાનભાવમાં જ્ઞાનનું જ કર્તાપણું છે, જ્ઞાનભાવમાં
અન્યનું અકર્તાપણું જ છે. આવું જ્ઞાન–ભાવપણે જ પરિણમતું જ્ઞાન બંધનું કારણ
નથી, તે જ્ઞાન અબંધ છે; ને તે ‘સર્વવિશુદ્ધ’ છે. આવું ‘સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાન’ પોતાના
નિર્મળ પરિણામને જ કરે છે, તે કોઈ પદાર્થને ફેરવવા જતું નથી. જ્ઞાનમાં સર્વને
જાણવાની તાકાત છે, પણ કોઈને આઘુંપાછું કરવાની તાકાત નથી. જ્ઞાનના આવા
સ્વભાવનો નિર્ણય તે વીતરાગભાવનું કારણ છે.
* ભાઈ, તને તારા જ્ઞાનનો વિશ્વાસ પણ ન આવે તો તું અંતર્મુખ ક્યારે થઈશ?
જ્ઞાન પાસે જે પરનું કામ કરાવવા માંગે કે જ્ઞાન પાસે વિકાર કરાવવા માંગે તે જીવ
પરથી ને વિકારથી ભિન્ન જ્ઞાનસ્વભાવરૂપ ક્યારે પરિણમે? ને એને વીતરાગતા
ક્યારે થાય? જ્ઞાનની જેને પ્રતીતિ નથી–અનુભવ નથી તેને વીતરાગભાવરૂપ
ધર્મનો અંશ પણ હોતો નથી. જ્ઞાનનું જ્ઞાનરૂપ (રાગથી ભિન્ન) પરિણમન થવું તે
ધર્મ છે.
* ધર્મ કહો કે જ્ઞાનચેતના કહો; આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેનું જ્ઞાન અંતર્મુખ થઈને
જ્ઞાનપણે જ પરિણમે ને રાગદ્વેષ કે હર્ષશોકરૂપે ન પરિણમે –તે જ્ઞાનચેતના છે, તેમાં
જ્ઞાનનું જ કર્તૃત્વ છે ને વીતરાગી આનંદનું ભોક્તતૃત્વ છે –આવું શુદ્ધજ્ઞાન તે
મોક્ષનું કારણ છે.
* આત્મામાં જ્યાં શુદ્ધ જ્ઞાનપરિણમન થયું ત્યાં તેના પરિણમનમાં વિકાર સાથે
આકાર્યકારણપણું થયું; એટલે શુદ્ધજ્ઞાનપર્યાયને વિકારનું કાર્યપણું પણ નથી ને
વિકારનું કારણપણું પણ નથી. જ્ઞાન કારણ થઈને વિકારનું કાર્ય કરે–એમ નથી
તેમજ વિકારને કારણ બનાવીને જ્ઞાન તેનું કાર્ય થાય–એમ પણ નથી. આ રીતે
જ્ઞાનભાવને વિકારથી અત્યંત ભિન્નતા છે. જ્ઞાનમાં વિકારનું કર્તૃત્વ જરાપણ ભાસતું
નથી. અહા, આવું ભેદજ્ઞાન તે જૈનદર્શનનું મૂળ છે. એકવાર આવું ભેદજ્ઞાન કરે તો
વિકારથી જુદું પડીને જ્ઞાન પોતાના નિજાનંદનું સંવેદન કરતું કરતું મોક્ષદશાને પામે.
* ચેતનાપરિણતિ ત્રણ પ્રકારની–એક જ્ઞાનચેતના, બીજી કર્મચેતના ને ત્રીજી
કર્મફળચેતના; વ્યવહારના વિકલ્પોમાં વર્તતી ચેતના તે પણ કર્મચેતના છે, ને
કર્મચેતના તે બંધનું કારણ