પરમાર્થે જ્ઞાનને અને પરને કાંઈ લાગતુંવળગતું નથી, પરસ્પર
એકબીજાનું અત્યંત અકર્તાપણું છે. અરે, ‘આત્માનું જ્ઞાન છે, અથવા
જ્ઞાયક જ્ઞાયકનો જ છે’ –એવા સ્વસ્વામીત્વના ભેદવિકલ્પરૂપ વ્યવહાર
પણ જ્યાં પરમાર્થઅનુભવમાં પોષાતો નથી, એ અંદરનો વિકલ્પ પણ
પરમાર્થસ્વભાવને પકડવામાં કામ આવતો નથી ત્યાં બહારના પર
સાથેના સંબંધરૂપ વ્યવહારની તો વાત જ શી? જ્ઞાનનું નિરપેક્ષસ્વરૂપ
સમજાવીને પર સાથે સંબંધ તોડાવી ને પરમાર્થસ્વભાવ તરફ જવાનું
માર્ગદર્શન કરનાર આ પ્રવચનોનો પહેલો ભાગ ‘આત્મધર્મ’ ના
ગતાંકમાં આવી ગયો છે; ત્યાર પછીનો બીજો ભાગ અહીં આપવામાં
આવ્યો છે.
પોતામાં જે નથી, તેનો ત્યાગ શું?
જ્ઞાનદર્શનથી ભરેલો જે આત્મસ્વભાવ, તે સ્વભાવમાં રાગ કે પરદ્રવ્યો કદી
ખડીમાં કાળાપણાનો અભાવ જ છે, તો તે ખડી કાળાશને શું છોડે? એ તો કાળાશના
અભાવરૂપ સ્વભાવવાળી જ છે. તેમ ચેતનારો આત્મા, તેમાં અચેતન વગેરે પરદ્રવ્યોનો
અભાવ જ છે, તો તે ચેતયિતા તે પરદ્રવ્યોને શું છોડે? એ તો પરદ્રવ્યના અભાવરૂપ
સ્વભાવવાળો જ છે. પરનો ત્યાગનાર કહેવો તે તો વ્યવહારથી જ છે, અને આત્મા
પોતાના નિર્મળ ભાવોને ગ્રહે છે–એમાં પણ ભેદરૂપ વ્યવહાર છે. આત્મા પોતાના નિર્મળ
ભાવોમાં તન્મય જ છે; એનાથી કાંઈ જુદો નથી કે એને ગ્રહણ કરે. આત્મા સ્વભાવથી
જ જ્ઞાનદર્શનથી ભરપૂર છે ને પરના ત્યાગરૂપ છે, –આવા સ્વભાવને લક્ષમાં લઈને
તેમાં એકાગ્ર થયો ત્યાં