આવી ગઈ? તો કહે છે કે ના, એ તો મારા જ્ઞાનનું નિમિત્ત છે; એ મને દ્વેષનું નિમિત્ત
નથી પણ જ્ઞાનનું જ નિમિત્ત છે. એ જ રીતે અનુકૂળ સંયોગ આવે ત્યાં પણ જ્ઞાની તો
નિજભાવથી જ્ઞાનરૂપ જ પરિણમતો થકો તેને જ્ઞાનનું જ નિમિત્ત બનાવે છે. જ્ઞાની
જ્ઞાનરૂપપણાને છોડીને અન્યભાવરૂપે પરિણમતો જ નથી. જ્ઞાન પોતે કોઈ સંયોગરૂપે
પરિણમતું નથી ને સંયોગને પોતારૂપે પરિણમાવતું નથી. આવું જ્ઞાન તે નિજસ્વરૂપ છે.
જ્ઞેયો જ્ઞાનમાં જણાય તે તો જ્ઞાનના વિકાસની પ્રસિદ્ધિ કરે છે. વિકસતા જ્ઞાનમાં
પ્રતિભાસતા જ્ઞેયો કાંઈ રાગદ્વેષનું કારણ થતા નથી.
જ્ઞાન શરીરને જાણે ત્યાં જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપ પરિણમે છે, શરીર શરીરરૂપ પરિણમે
જ્ઞાનમાં ઘૂસી જતાં નથી. દૂરના પદાર્થ હો કે નજીકના હો, જ્ઞાન તો બંનેથી જુદું ને
જુદું રહીને જ જાણે છે. અહા, જ્ઞાનનો સ્વભાવ શું છે–તે જાણે તો કેટલી શાન્તિ!
જ્ઞાનમાં પરની કાંઈ ઘાલમેલ નથી. આત્મા જેના રૂપે પરિણમતો નથી તેનાથી
આત્માને લાભ કે નુકશાન કેમ થાય? આત્મા પરને જાણતાં કાંઈ તે પદાર્થને
પોતામાં લાવતો નથી. જ્ઞાન જ્ઞાન જ છે–એ નિશ્ચય છે, જ્ઞાન પરને જાણે છે–એવો
પર સાથેનો સંબંધ તે વ્યવહાર છે. વ્યવહારમાં પણ આત્મા જ્ઞાતા ને પરચીજ જ્ઞેય–
એટલો જ્ઞાતાજ્ઞેયપણાનો જ સંબંધ છે, એથી વિશેષ કાંઈ સંબંધ નથી. જ્ઞાનનો
સ્વભાવ તો જાણવાનો જ છે, એટલે તે છૂટી શકે નહિ. જાણનારી પર્યાય પોતામાં
રહે છે, પરમાં જતી નથી. જાણનાર જાણનાર સ્વરૂપે જ રહે તો તેને સુખ–દુઃખ શું?
રાગ–દ્વેષ શું? જ્ઞેયપણે બધા સરખા છે, તેમાં આનાથી હું સુખી કે આનાથી હું દુઃખી
–એવા બે ભાગ નથી; ને જ્ઞાનમાં ય એવો સ્વભાવ નથી કે પદાર્થને જાણતાં તેનાથી
રાજી કે નારાજ થાય. આવા જ્ઞાનસ્વભાવને સ્વીકારવો તે પ્રથમ સત્નો સ્વીકાર છે.
આત્મા જ્ઞાનથી ભરેલો છે, તેમાંથી પ્રવાહ આવે છે. મારી અવસ્થામાં મોક્ષદશા
સ્વભાવમાં ભરેલું છે–એમ ધર્મીજીવ અંતરદ્રષ્ટિથી સ્વભાવ સામર્થ્યને અનુભવે છે.
આવા સ્વભાવની પ્રતીત વગર મોક્ષનો પુરુષાર્થ ઉપડે નહિ.