બીજું જે તે જાણવામાં રોકાઈ રહે ને આત્માના હિત માટે પ્રયોજનભૂત અધ્યાત્મતત્ત્વ ન
જાણે તો કલ્યાણ થાય નહિ.
દ્રવ્ય એવું અપવાદરૂપ નથી કે જે અન્ય દ્રવ્યના સ્વભાવપણે ઊપજતું હોય.
શુદ્ધભાવપણે કે અશુદ્ધભાવપણે પોતાના પરિણામથી જીવ પોતે જ સ્વયમેવ ઊપજે
છે, તેમાં છએ કારક તેના સ્વતંત્ર છે, બીજા દ્રવ્યોનો તેમાં કિંચિત પણ હાથ નથી.
જો પુદ્ગલકર્મ જીવને રાગાદિક ઉપજાવતું હોય તો તે પુદ્ગલો જ જીવના પરિણામ
સાથે તન્મય થઈ જાય; કેમકે જે જેને ઉપજાવે તે તેનાથી જુદું ન હોય. જેમ માટી
ઘડાને ઉપજાવે છે તેથી માટી તે ઘડાથી જુદી નથી. પણ કુંભકાર ઘડાને ઉપજાવતો
નથી તેથી તે કુંભકાર માટીમય નથી પણ માટીથી ભિન્ન છે. માટીનો ઘડો કુંભારના
શરીરના આકારે નથી ઉપજતો પણ માટીના જ આકારે ઊપજે છે. માટીનો ઘડો ફૂટી
જાય તેથી કાંઈ કુંભારના શરીરમાં ભાંગતૂટ થતી નથી, ને કુંભારમાં કાંઈ થાય તેથી
કાંઈ ઘડો ફૂટતો નથી; આ રીતે કુંભારને અને ઘડાને ભિન્નતા છે; તેઓ બંને
ભિન્ન ભિન્ન પોતપોતાના સ્વભાવપણે ઊપજે છે, બીજાના સ્વભાવપણે કોઈ
ઊપજતું નથી, તેમ આત્મા અને પુદ્ગલ બંને પોતપોતાના પરિણામ–સ્વભાવપણે
ભિન્ન ભિન્ન જ ઊપજે છે. આત્મા પુદ્ગલપરિણામને, કે પુદ્ગલો જીવપરિણામને
ઊપજાવતા નથી. આચાર્યદેવ કહે છે કે અરે ભાઈ! પરદ્રવ્ય તો તને રાગાદિકનું
ઉત્પાદક નથી તો તેના ઉપર કોપ શો? પરદ્રવ્યને રાગ–દ્વેષ ઉપજાવનારું જે માને
તેને ક્રોધાદિભાવ કદી મટે નહિ, અજ્ઞાન મટે નહિ. વસ્તુસ્વરૂપને જાણે તો
સમ્યગ્જ્ઞાન થાય ને અજ્ઞાન ટળે; અને અજ્ઞાન ટળતાં જ્ઞાનસ્વરૂપે જ પરિણમતો
આત્મા રાગાદિનો અકર્તા થાય છે.
તે ઊપજે છે; કર્મપણે તે ઊપજતો નથી. જો તે કર્મના સ્વભાવપણે ઊપજતો હોય તો
આત્મા જડ થઈ જાય. જગતમાં જે કાર્ય ઊપજે તે તેના ઊપજાવનારના આકારે
(સ્વરૂપે) જ થાય. જ્ઞાનીનું કાર્ય જ્ઞાન–આકારે ઊપજે છે. અજ્ઞાનીનું અજ્ઞાન–
આકારે ને જડનું જડ–આકારે ઊપજે છે. જ્ઞાની કહે છે કે–જગતમાં કોઈ દ્રવ્ય બીજા
દ્રવ્યના સ્વરૂપે ઊપજતું હોય, કે બીજું દ્રવ્ય પહેલા દ્રવ્યને પોતાના સ્વરૂપે
ઊપજાવતું હોય એવું અમને તો દેખાતું નથી; કેમકે અમે વસ્તુસ્વરૂપને દેખનારા
છીએ. જેઓ ભ્રમદ્રષ્ટિથી જુએ છે તેઓને જ એક દ્રવ્ય અન્ય