: ફાગણ: આત્મધર્મ :૯:
અવલંબનારું છે, ને રાગાદિ વ્યવહારથી જુદું છે. રાગ એના જ્ઞેયપણે છે, પણ રાગ તેના
કાર્યપણે નથી.
(પ૭) નિર્વિકલ્પતા કેમ થાય?
ક્રમ–અક્રમરૂપ અનેકાન્તમય વસ્તુસ્વરૂપને જાણનારું જ્ઞાન પોતે પણ
અનેકાન્તમય છે. આવા વસ્તુસ્વરૂપને નિર્ણયમાં લેવો તે જ નિર્વિકલ્પતાનું કારણ છે.
યથાર્થ આત્મસ્વરૂપને નિર્ણયમાં લ્યે તો વિકલ્પ તૂટીને નિર્વિકલ્પ અનુભવ થયા વિના
રહે નહીં. અહો, તારો અચિંત્યસ્વભાવ–જેમાં વિકાર નહીં, એ સ્વભાવનો નિર્ણય કરીને
સ્વસન્મુખ થનારું જ્ઞાન રાગથી જુદું પડી જાય છે. માટે આવા સ્વભાવને નિર્ણયમાં લે
તો તને નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિનો પરમ આનંદ થશે.
(પ૮) આકાશ કરતાંય મોટો
આકાશની અનંતતાનું સામર્થ્ય કેવું અપાર છે!! પણ એના કરતાં ય વધારે
અનંતગણું સામર્થ્ય આત્માની એકેક શક્તિમાં છે ને એવી અનંતી શક્તિઓ આત્મામાં
છે. એ શક્તિમાં નિશ્ચય વ્યવહારના ખુલાસા આવી જાય છે. શક્તિની જે નિર્મળ–
પરિણતિ પ્રગટી તે નિશ્ચય છે, ને તેમાં અશુદ્ધતારૂપ વ્યવહારનો અભાવ છે. અથવા
શક્તિને નિશ્ચય કહો તો તેની નિર્મળ પરિણતિ તે શુદ્ધ વ્યવહાર છે. આત્માની શક્તિનું
અને તેની પરિણતિનું સામર્થ્ય એટલું મહાન છે કે અપાર આકાશને પણ પોતામાં
જ્ઞેયપણે સમાવી દે છે. આ રીતે ભાવસામર્થ્યથી આત્મા આકાશ કરતાં ય મોટો છે.
(પ૯) ઉપાદાન ધુ્રવ અને ક્ષણિક બંને સ્વભાવવાળું છે
ઉપાદાનમાં ધુ્રવપણું ને ક્ષણિકપણું બંને છે. બંને થઈને વસ્તુ છે. ગુણ અપેક્ષાએ
ધુ્રવતા છે ને પર્યાયઅપેક્ષાએ ક્ષણિકતા છે. આ રીતે ધુ્રવતા અને ક્ષણિકતા બંને
આત્માના ઉપાદાનમાં આવી ગયા. અને તેમાં નિમિત્ત પણ યથાયોગ્ય હોય છે.
(૬૦) અનેકાન્ત
આ રીતે વસ્તુની શક્તિઓના નિર્ણયમાં
૦ નિશ્ચય વ્યવહારનો,
૦ ઉપાદાન–નિમિત્તનો
૦ ક્રમપર્યાય અને અક્રમગુણનો
૦ તથા અનેકાન્તનો
એ બધાયનો નિર્ણય પણ આવી જાય છે. અને આવો નિર્ણય થતાં જ્ઞાન, શ્રદ્ધા
વગેરે ગુણો પોતપોતાની વાસ્તવિક (નિર્મળ) પરિણતિરૂપે પરિણમે છે, તે જ
અનેકાન્તસ્વરૂપ આત્માનું ખરું પરિણમન છે.
(૬૧) શક્તિનું કાર્ય શક્તિની જાતનું હોય; ચૈતન્યચક્રવર્તીની પરિણતિ વિકારી ન હોય
અજ્ઞાનીને એકલું વિકાર પરિણમન છે, તે વિકારને ખરેખર શક્તિનું કાર્ય કહેતા
નથી. શક્તિનું કાર્ય તો શક્તિની જાતનું જ હોય, એનાથી વિરૂદ્ધ કેમ હોય? શક્તિના
આશ્રયે નિર્મળપણે પરિણમે–તે જ શક્તિનું કાર્ય કહેવાય. જેમ ચક્રવર્તીની પટરાણી એવી ન