: 6A : આત્મધર્મ : ફાગણ :
ચરણમાં એકલો અતીન્દ્રિય આત્મરસ ઝરે છે, અમૃત–રસથી ભરેલા આ શ્લોકો છે.
પહેલાં જ ‘સત્પણું બતાવ્યું. षट्खंडागममां પણ પહેલાં सत्परुपणां લીધી છે.
सत्पदपरुपणा એટલે જે વસ્તુ સત્ છે–તેની પ્રરૂપણા છે. અહીં પણ મંગળમાં
भावाय.....नमः એમ કહીને સત્સ્વરૂપ જે શાશ્વત આત્મપદાર્થ શુદ્ધ આત્મા તેને નમસ્કાર
કર્યો છે. પોતે પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપને નમે છે–તે તરફ ઢળે છે. પરિણતિ અંતરસ્વરૂપમાં
વળી તે હવે પરભાવ તરફ ઢળવાની નથી. એવું આ અપ્રતિહત મંગળ છે.
શુદ્ધઆત્મા સત્તાસ્વરૂપ વસ્તુ છે; તે વસ્તુનો સ્વભાવ કેવો છે? કે ચિત્સ્વભાવ છે.
ચૈતન્ય જ જેનું સર્વસ્વ છે. એકલા ચૈતન્યભાવથી બનેલી આત્મસત્તા છે. સાકર એટલે
ગળપણનો પિંડ, તેમ આત્મા એટલે ચૈતન્યનો પિંડ. એ ચૈતન્યપિંડમાં રાગ સમાય નહિ. ‘રાગ
નથી’ એવી નાસ્તિની વાત ન લીધી, પણ ‘ચૈતન્યસ્વભાવરૂપ સત્તા’ છે એમ અસ્તિની જ વાત
લીધી. ‘અસ્તિ’ સ્વરૂપ ઓળખતાં ‘નાસ્તિ’ નો પણ ખ્યાલ આવી જાય છે.
ચૈતન્યગુણ વડે ચૈતન્યસત્તાને લક્ષમાં લ્યે તો નિર્વિકલ્પ દ્રષ્ટિ થઈ જાય. જગતમાં
અનંતા પદાર્થો સતરૂપ–ભાવરૂપ છે, તેમાં કોઈ ચેતન છે, કોઈ અચેતન છે; તેમાંથી
નમસ્કાર કરવા યોગ્ય પદાર્થ કોણ છે? કે ચેતનપદાર્થ નમસ્કાર કરવા યોગ્ય છે. સમસ્ત
પદાર્થોમાં સારરૂપ ચેતનપદાર્થ છે, તેથી તે નમસ્કાર કરવા યોગ્ય છે.–આવો અર્થ ‘नमः
समय साराय’ માંથી નીકળે છે.
હવે, તે સમયસાર–શુદ્ધઆત્મા કેવો છે? કે ‘ચિત્સ્વભાવ’ છે–એમ કહીને તેનો
ગુણ બતાવ્યો. જો કે ‘સમયસાર’ કહેતાં તેમાં તેના ગુણો ગર્ભિતપણે આવી જાય છે,
કેમકે વસ્તુ અને તેના ગુણોની એક જ સત્તા છે, કાંઈ જુદા નથી,–તોપણ ગુણભેદ
પાડીને સમજાવ્યું; કેમકે વિશેષગુણવડે વસ્તુનું સ્વરૂપ ઓળખાવ્યા વગર તેનું સમ્યગ્જ્ઞાન
થતું નથી, માટે ‘ચિત્સ્વભાવ’ એવું વિશેષણ કહ્યું.
સમયસાર એટલે આત્મા; સમય એટલે સામાન્યપણે વસ્તુ, તેમાં જે સારભૂત
ચેતન– પદાર્થ એવો જીવ, તે જ ઉપાદેયરૂપ છે તેથી તેને નમસ્કાર કર્યા છે. ‘સમય’
શબ્દના તો ઘણા અર્થો થાય છે, પણ અહીં માંગળિકના આ અવસરમાં સમય એટલે
વસ્તુ, ને તેમાં સારભૂત ચેતન વસ્તુ; આ રીતે પદાર્થોમાં સારભૂત એવા ચેતનપદાર્થને
નમસ્કાર તે પ્રમાણ રાખ્યા, ને બીજાને અસારરૂપ જાણીને તે અચેતનપદાર્થોને
નમસ્કારનો નિષેધ કર્યો. આમ છતાં વ્યવહારમાં જિનવાણી–જિનબિંબ વગેરે પણ
વંદનીય છે, તે વાત બીજા કળશમાં લેશે. જિનવાણી તે સર્વજ્ઞસ્વભાવને અનુસરનારી છે,
સર્વજ્ઞસ્વભાવ નમસ્કાર યોગ્ય છે, ત્યાં નિમિત્તથી તે સ્વભાવ દર્શાવનારી વાણીને પણ
વંદન કરવામાં આવે છે. પણ અહીં પરમાર્થ મંગલાચરણના પ્રસંગમાં नमः समयसाराय
કહેતાં ચેતન્યસ્વરૂપ શુદ્ધ આત્મવસ્તુ જ નમન કરવા યોગ્ય છે. વિકલ્પાદિ અશુદ્ધતા પણ
સારરૂપ નથી, તેથી તેને પણ ‘સમયસાર’ માંથી કાઢી નાંખશે.
પં. રાજમલ્લજીએ આ કલશટીકામાં સમયસારના ભાવો ખોલ્યા છે. આ કળશટીકા