: ચૈત્ર : આત્મધર્મ : ૧૯ :
છે,–તો તેની વાત ખોટી છે. અનુભવ કદી સમ્યક્ત્વ વિના હોય નહિ. વિકાર તે
જીવવસ્તુથી બાહ્ય છે. સ્વાનુભવમાં જીવવસ્તુ વિકારથી ભિન્ન થઈને પોતાના
શુદ્ધસ્વરૂપને જ આસ્વાદે છે. અનુભવ કરનાર પર્યાયને જીવવસ્તુ સાથે અભેદ કરીને
કહ્યું કે જીવવસ્તુ પોતે અનુભવરસને આસ્વાદે છે. અનુભવ ટાણે દ્રવ્ય–પર્યાયના ભેદ
ક્્યાં છે?
જેમ સૂર્યથી અંધારું જુદું, તેમ ચૈતન્યના અનુભવથી વિકલ્પ જુદો છે. ચૈતન્યનો
અનુભવ તો સૂર્ય જેવો પ્રકાશમાન છે, ને વિકલ્પ તો અંધકારરૂપ છે. આવો અનુભવ ૮
વર્ષની બાળિકા પણ કરી શકે છે, દેડકું પણ કરી શકે છે; અસંખ્યાતા તિર્યંચ નારકી ને
દેવોને આવો અનુભવ છે.
મતિ–શ્રુતજ્ઞાન પરને જાણવામાં પરોક્ષ છે; પણ સ્વસંવેદનના કાળે તો ઈંદ્રિય
તથા મનથી છૂટીને પ્રત્યક્ષ થયા છે. અનુભવકાળે વચન નથી, વિકલ્પ નથી. આવા
અનુભવમાં જીવો તો પ્રત્યક્ષ અનુભવનશીલ છે, ને સર્વે વિકલ્પોનો ક્ષયકરણશીલ છે.
આમ અસ્તિ– નાસ્તિ બંને પડખાં લીધા. જ્ઞાન આમ અંતરમાં વળ્યું ત્યાં તે જીવ
સ્વરૂપનો અનુભવશીલ થયો, ને વિકલ્પો બધા બહાર રહી ગયા તેથી વિકલ્પનો
ક્ષયકરણશીલ થયો. અનુભવશીલ એટલે શુદ્ધસ્વરૂપનો અનુભવ કરવાનો જ જેનો
સ્વભાવ છે, ને ક્ષયકરણશીલ એટલે સર્વે વિભાવોનો ક્ષય કરવાનો જેનો સ્વભાવ છે.–
આવી શુદ્ધ જીવવસ્તુ છે. એક સૂક્ષ્મ વિકલ્પ માત્રના વ્યવહારને પણ અનુભવમાં રહેવા
દ્યે એવો જીવનો સ્વભાવ નથી, પણ આખાય સ્વભાવને અનુભવમાં લ્યે, ને સર્વે
પરભાવોને બહાર કાઢી નાંખે–એવો સ્વભાવ છે.
અરે, વીર થઈને આત્માનો અનુભવ કરવા જે આવ્યો તેનો પુરુષાર્થ છૂપે નહિ.
સૂરજ તે કાંઈ ઢાંક્્યા રહેતા હશે! એમ ચૈતન્યના અનુભવનો ઝગઝગતો સૂરજ જ્યાં
ઊગ્યો એમાં તે કાંઈ વિકલ્પના અંધારા રહેતા હશે? વિકલ્પને ઉપજાવે એવો આત્માનો
સ્વભાવ નથી, પણ સર્વે વિકલ્પોને ક્ષય કરીને ચૈતન્યને સાક્ષાત્ અનુભવમાં લ્યે એવો
સ્વભાવ છે. આવા સ્વભાવને અનુભવમાં લ્યે ત્યારે જીવ ધર્મી થાય.
જેમ સૂર્યનો સ્વભાવ અંધકારને તોડવાનો છે, રાખવાનો નહિ; તેમ ચૈતન્યના
અનુભવરૂપ જે સૂર્ય તેનો સ્વભાવ વિકલ્પને તોડવાનો છે, રાખવાનો નહિ. વસ્તુ જ
એવા સ્વભાવવાળી છે કે તેની સ્વાનુભૂતિ કરતાં જ સ્વભાવનો અનુભવ કરાવે ને
વિકારને ક્ષય કરે. એટલે કોઈ રાગના અવલંબનદ્વારા વસ્તુનો અનુભવ કરવા માંગે તો
તે થઈ શકે નહિ. વસ્તુના સ્વભાવમાં જે નથી–તેના દ્વારા વસ્તુનો અનુભવ કેમ થાય?
અને વસ્તુસ્વભાવના અનુભવ વડે જો વિકારનો નાશ ન થાય તો વિકારનો નાશ
કરવાનો બીજો કોઈ ઉપાય રહેતો નથી વસ્તુના અનુભવમાં વિકારની ઉત્પત્તિ થાય
નહિ, જેમ સૂર્યમાંથી અંધારું ઉત્પન્ન થાય નહીં.