પાતળો હૂં નથી, સ્ત્રી કે પુરુષાદિ હું નથી, મનુષ્ય કે દેવાદિ હું નથી, કર્મ કે કર્મનું ફળ,
અને જેનાથી કર્મ બંધાયા તે વિકારભાવ, એ કોઈ હું નથી. હું તો જ્ઞાનમય અમૂર્ત છું.
આવા આત્માનું ભાવશ્રુતથી જે સંવેદન કરે તે જ જ્ઞાની છે, ને એ સંવેદનજ્ઞાન રાગ
વગરનું છે. આવું વીતરાગી સ્વસંવેદનજ્ઞાન સમ્યગ્દ્રષ્ટિને હોય છે.
એમાંથી રાગનો બોજો ઉતરી ગયો છે. તે દેહાદિથી પોતાને અત્યંત જુદો જાણે છે,
ને જ્ઞાન આનંદ સાથે પોતાને એકમેક અનુભવે છે. અજ્ઞાની તો દેહ તે જ હું એમ
એકમેકપણે અનુભવે છે. ભાઈ સદાય ઉપયોગસ્વરૂપ આત્મા છે તે જડરૂપ ક્્યાંથી
થાય? દેહ જ જ્યાં આત્માથી અત્યંત ભિન્ન છે ત્યાં દેહસંબંધી કોઈ ભેદ આત્માને
ક્્યાંથી હોય? એટલે બહારના દ્રવ્યલિંગથી તો આત્મા તદ્ન જુદો છે. આત્મામાં
બહારનું દ્રવ્યલિંગ જરા પણ નથી. અને અંતરમાં મોક્ષમાર્ગરૂપ જે વીતરાગ
નિર્વિકલ્પ સમાધિ છે તે શુદ્ધપર્યાયને આત્મા કહેવો તે પણ અંશમાં પૂર્ણનો આરોપ
હોવાથી વ્યવહાર છે, અખંડ શુદ્ધ આત્માને જ ઉપાદેયરૂપ કરવો તે નિશ્ચય છે. તે
શુદ્ધ આત્માને ઉપાદેય કરીને તેમાં એકાગ્ર થતાં મોક્ષપર્યાય પ્રગટે છે.
મોક્ષમાર્ગપર્યાય તે આની સાધક છે. પણ આખો શુદ્ધાત્મા તે સાધકપર્યાય જેટલો
જ નથી, માટે તે સાધકપર્યાયને જીવ કહેવો તે પણ ઉપચાર કહ્યો. ત્યાં વિકારની ને
પરદ્રવ્યની તો વાત ક્્યાંય બહાર રહી ગઈ. આવા શુદ્ધાત્માને પ્રતીતમાં–જ્ઞાનમાં–
અનુભવમાં લ્યે ત્યારે જ મોક્ષમાર્ગ ને મોક્ષદશા પ્રગટે છે. સાધકપર્યાય તે તો
સ્વભાવનો અંશ છે, વિકાર કે શરીર તો સ્વભાવનો અંશ જ નથી, એને તો જીવ
કહેવો તે અસદ્ભૂત છે; ને શુદ્ધપર્યાયને જીવ કહેવો તે પણ અંશમાં પૂર્ણતાનો
ઉપચાર હોવાથી વ્યવહાર છે. શુદ્ધપર્યાયનો ભેદ પાડયા વગર શુદ્ધસ્વભાવને અખંડ
પ્રતીતમાં લઈને તેને જ ઉપાદેય કરવો–એ જ પરમાર્થતાત્પર્ય છે.
બીજું કોઈ નથી. સાધકપર્યાય પોતે સાધ્યરૂપ થતી નથી, સાધ્યરૂપ તો દ્રવ્ય પોતે
પરિણમે છે માટે એક સાધકપર્યાયને આત્મા કહેવો તે ઉપચાર છે–વ્યવહાર છે. જેમ
આંબાનું ઝાડ કેરીનું દાતાર છે; તેમાંથી નવી નવી કેરી ફૂટે છે. પણ નાની કેરીમાંથી
મોટી કેરી