: વૈશાખ : આત્મધર્મ : ૨૩ :
આગમપદ્ધત્તિ અને
અધ્યાત્મપદ્ધત્તિનું વર્ણન
(અધ્યાત્મપદ્ધત્તિ તે મોક્ષમાર્ગ: આગમપદ્ધત્તિ તે સંસાર)
“વસ્તુનો જે સ્વભાવ તેને આગમ કહીએ
છીએ, આત્માનો જે અધિકાર તેને અધ્યાત્મ કહીએ
છીએ. આગમ તથા અધ્યાત્મસ્વરૂપ ભાવ
આત્મદ્રવ્યના જાણવા. તે બંને ભાવ સંસારઅવસ્થા
વિષે ત્રિકાલવર્તી માનવા”
વસ્તુનો સ્વભાવ કહેતાં અહીં ત્રિકાળી સ્વભાવ ન સમજવો, પણ પર્યાયનો
ભાવ સમજવો; સંસારી જીવને પર્યાયમાં વિકારની પરંપરા અનાદિથી ચાલી આવે છે
તથા તેના નિમિત્તરૂપે કર્મની પરંપરા પણ અનાદિથી ચાલી આવે છે, તેને અહીં
‘આગમપદ્ધત્તિ’ કહે છે. આ આગમપદ્ધત્તિ અશુદ્ધ છે એટલે તેમાં આત્માનો અધિકાર ન
કહ્યો. અધ્યાત્મપદ્ધત્તિ શુદ્ધ પર્યાયરૂપ છે એટલે તેમાં આત્માનો અધિકાર કહ્યો.
આગમરૂપ અશુદ્ધભાવ અને અધ્યાત્મરૂપ શુદ્ધભાવ–એ બંને ભાવો આત્મદ્રવ્યના
જાણવા. અને એ બંને ભાવવાળા જીવો સંસારઅવસ્થામાં સદાય હોય છે એટલે
સંસારઅવસ્થામાં એ બંને ભાવોને ત્રિકાલવર્તી કહ્યા.
સંસારમાં સાધક અને બાધક જીવો સદાય વર્તે જ છે; સંસારમાં કોઈવાર એકલી
અશુદ્ધ પર્યાયવાળા જીવો જ રહી જાય ને શુદ્ધ પર્યાયવાળા કોઈ જીવ ન હોય એમ કદી
બનતું નથી, તેમજ બધા જીવો શુદ્ધ પર્યાયવાળા થઈ જાય ને અશુદ્ધપર્યાયવાળા કોઈ
જીવ ન રહે–એમ પણ કદી બનતું નથી; એટલે અશુદ્ધ ભાવરૂપ આગમપદ્ધત્તિ અને
શુદ્ધભાવરૂપ અધ્યાત્મપધ્ધત્તિ એ બંને ભાવો સંસારમાં ત્રણેકાળે વર્તે છે. આ વાત
સંસારમાં રહેલા ભિન્નભિન્ન જીવોની અપેક્ષાએ સમજવી, એટલે કે કોઈ જીવો
શુધ્ધપર્યાયવાળા હોય, કોઈ જીવો અશુધ્ધ પર્યાયવાળા હોય, કોઈ મિશ્ર પર્યાયવાળા
હોય,–એ રીતે બંને ભાવો ત્રિકાળવર્તી માનવા. પણ એક જ જીવમાં એ ભાવો સદાય
રહ્યા કરે એમ ન સમજવું. નહિતર તો અશુધ્ધતા ટળીને શુધ્ધતા કદી થઈ જ ન શકે.
અથવા શુધ્ધ પર્યાય પણ અનાદિની ઠરે. પણ એમ નથી. એક જીવ વ્યક્તિગત રીતે
પોતાની પર્યાયમાંથી અશુધ્ધતા ટાળીને શુધ્ધતા પ્રગટ કરી શકે છે, પણ જગતમાંથી
અશુધ્ધભાવનો સર્વથા અભાવ થઈ જાય –એમ કદી બનવાનું નથી. જગતમાં તો બધા
ભાવવાળા જીવો