ગુણસ્થાને કોઈ જીવને મરણ નથી એટલે રસ્તામાં તે ગુણસ્થાન હોય નહિ.
વિગ્રહગતિમાં અજ્ઞાનીને કુમતિ–કુશ્રુત એ બે અને જ્ઞાનીને સમ્યક્મતિ–શ્રુત–અવધિ એ
ત્રણ જ્ઞાન સંભવે છે;–પણ તે લબ્ધરૂપ હોય, ઉપયોગરૂપ ન હોય.
પર્યાયધર્મ ક્ષણિક હોવાથી ટળી શકે છે. દ્રવ્યધર્મને એટલે કે દ્રવ્યસ્વભાવને જોતાં
આત્મામાં વિકારનું કર્તૃત્વ નથી. તે સ્વભાવ તરફ વળેલી પર્યાયમાંથી પણ વિકારનું
કર્તૃત્વ છૂટી ગયું છે.
તો કાંઈ સામાન્ય જીવોને દેખાતું નથી, તો તેના લક્ષે વિકાર થયાનું કેમ કહ્યું?
‘કર્મના લક્ષે’ એટલે ‘કર્મના નિમિત્તે’ એમ અર્થ સમજવો. સ્વસન્મુખ ઉપયોગથી વિકાર
ન થાય, વિકાર બહારના જ આશ્રયે થાય; માટે વિકાર કર્મના લક્ષે કહ્યો; કેમકે બીજી
બાહ્યવસ્તુ તો વિકાર વખતે નિમિત્ત હો કે ન હો, પણ કર્મ તો સદાય નિયમથી
નિમિત્તરૂપ હોય જ છે. ભલે અજ્ઞાનીને કર્મ ખ્યાલમાં ન આવે પણ વિકારમાં તેને
નિમિત્તપણે તે હોય જ છે. તે એમ પ્રસિદ્ધ કરે છે કે વિકાર સ્વભાવરૂપ ભાવ નથી પણ
વિભાવરૂપ છે. કષાય તે જીવનો સ્વભાવ નથી–એ બાબત ષટ્ખંડાગમ પુસ્તક પાંચ પૃ.
૨૨૩માં સરસ યુક્તિથી સમજાવી છે.
તેનું અસ્તિત્વ ન રહે; એનું નામ વ્યય છે. દ્રવ્ય ત્રિકાળ છે, પર્યાય એક સમયપૂરતી છે,
એટલે દ્રવ્યથી જોતાં વસ્તુ નિત્ય દેખાય છે ને પર્યાયથી જોતાં વસ્તુ અનિત્ય દેખાય છે;
આમ વસ્તુ અનેકાન્તસ્વરૂપ છે.