: ૬ : આત્મધર્મ : કારતક :
જીવ–અજીવનું ભેદજ્ઞાન
(પરમાત્મ–પ્રકાશ)
વીતરાગસ્વભાવનું ગ્રહણ વીતરાગપરિણતિ વડે થાય છે. જે
પર્યાય શુદ્ધસ્વભાવને અનુભવવા અંતરમાં જાય છે તે પર્યાય પણ
તેવી જ શુદ્ધ થઈ જાય છે. ને રાગાદિથી ભિન્ન પરિણમી જાય છે.
ત્યારે જ સાચું ભેદજ્ઞાન છે.
જેટલા ભાગમાં શુદ્ધઆત્મા અનંતગુણસમ્પન્ન છે, તેટલા જ ભાગમાં તેની
નિર્વિકલ્પ શુદ્ધ અનુભૂતિ છે, રાગ પણ તેટલા જ ભાગમાં છે ને શરીર–કર્મનો સંબંધ
પણ તેટલા જ ક્ષેત્રમાં છે. હવે એક ક્ષેત્રમાં એ ચારે પ્રકાર હોવા છતાં તેનું પૃથક્કરણ–
શુદ્ધાત્મા અનંતગુણસમ્પન્ન છે, તેની નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ તેની સાથે અભેદ
છે; રાગાદિક પરભાવો ખરેખર એ સ્વભાવથી જુદા છે, શુદ્ધ ચૈતન્યમય જીવની
અપેક્ષાએ રાગાદિક અજીવ છે, ને દેહ–કર્માદિ તો ભિન્ન અજીવ છે. દેહ કે કર્મ સાથે
જીવનો સંબંધ કહેવો તે તો અદ્ભુત છે, તે ખરેખર જીવમાં ન હોવા છતાં એક
ક્ષેત્રઅપેક્ષાએ જીવના કહેવા તે અસદ્ભુત છે. રાગ પોતાની પર્યાયમાં છે પણ તે
અશુદ્ધ છે, તેથી અશુદ્ધ નિશ્ચયથી જ રાગ આત્માનો છે, શુદ્ધનિશ્ચયમાં આત્મા
રાગરહિત છે. માટે શુદ્ધઆત્મા ઉપાદેય છે. રાગાદિ અશુદ્ધતા તે હેય છે.
નિર્મળ અનુભૂતિની પર્યાય એક સમય પૂરતી શુદ્ધ પરિણતિ છે તેથી તે
શુદ્ધસદ્ભુત વ્યવહાર છે; પણ તે શુદ્ધ પરિણતિ તે કાળે આત્મસ્વભાવમાં તન્મય થઈને
વ્યાપેલી છે, અભેદ છે. અને તે સ્વભાવની અપેક્ષાએ રાગને તો અજીવ કહ્યો છે.
પ્રશ્ન: –રાગ તો જીવની પર્યાય છે છતાં તેને કેમ અજીવ કહ્યો?
ઉત્તર: –અજીવ બે પ્રકારે– એક જીવ સાથે સંબંધવાળું અજીવ; ને બીજું જીવ
સાથે સંબંધ વગરનું અજીવ.
રાગાદિને જીવ સાથે સંબંધ હોવા છતાં તે જીવના સ્વલક્ષણભૂત નથી,
સ્વભાવભૂત નથી, માટે તે અજીવ છે; ને પુદ્ગલ–કાળ વગેરે પાંચ દ્રવ્યો તો જીવ સાથે
સંબંધ વગરના અજીવ છે; જીવથી તેના પ્રદેશો જ જુદા છે. જીવ તો શુદ્ધચેતના–
અનુભૂતિમાત્ર છે. સમસ્ત અજીવથી ભિન્ન આવો શુદ્ધજીવ જ ઉપાદેય છે–એમ જાણવું.
ભાઈ, તારું લક્ષણ તો ચેતના છે, જ્ઞાનઅનુભૂતિ તે તારું ખરૂં લક્ષણ છે, જ્ઞાન
સાથે જે સુખ, શ્રદ્ધા, ચારિત્ર વગેરે છે તે પણ તારું લક્ષણ છે, પરંતુ રાગાદિક તો તારું ખરૂં