: માગશર : ૨૪૯૨ આત્મધર્મ : ૧૫ :
[૭૮] પ્રશ્ન:– ઈન્દ્રિયજ્ઞાન કોના આશ્રયે છે?
ઉત્તર:– ઈન્દ્રિયજ્ઞાન તે આત્માના પરિણામ છે, અને પરિણામ હંમેશા
પરિણામીના આશ્રયે હોય છે–એ સિદ્ધાંતઅનુસાર ઈન્દ્રિયજ્ઞાનના
પરિણામ આત્માના આશ્રયે છે.
–પણ તે ઈન્દ્રિયજ્ઞાનનું લક્ષ આત્મા ઉપર નથી, જો આત્મા ઉપર
લક્ષ જાય તો ઈન્દ્રિયજ્ઞાન રહે નહિ, જ્ઞાન અતીન્દ્રિય થઈ જાય.
આત્માના સ્વભાવમાં જેનો ઉપયોગ હોય તે જ્ઞાન અતીન્દ્રિય જ હોય;
ઈન્દ્રિયજ્ઞાન વડે આત્મસ્વભાવ લક્ષમાં આવે નહિ.
[૭૯] પ્રશ્ન:– ઈન્દ્રિયજ્ઞાનના પરિણામ આત્માના આશ્રયે છે એમ આપે કહ્યું, પરંતુ
આત્માશ્રિત–પરિણામને તો મોક્ષમાર્ગ કહ્યો છે, ને ઈન્દ્રિયજ્ઞાન તો કાંઈ
મોક્ષમાર્ગ નથી!
ઉત્તર:– આત્માશ્રિત–પરિણામને જ્યાં મોક્ષમાર્ગ કહ્યો છે ત્યાં ‘આત્માશ્રિત’–
પરિણામ એટલે આત્મસ્વભાવ તરફ વળેલા પરિણામ–એમ સમજવું.
ઈન્દ્રિયજ્ઞાન તે આત્મસ્વભાવ તરફ વળેલું નથી માટે તે મોક્ષમાર્ગ
નથી. અને ઈન્દ્રિયજ્ઞાનને અહીં આત્માશ્રિત પરિણામ કહ્યા તેમાં
‘આત્માશ્રિત’ નો અર્થ આત્માની સત્તાના આધારે થયેલા પરિણામ–
એમ સમજવો. જગતના જે કોઈ પદાર્થમાં જે પરિણામ થાય છે તે
પરિણામ તે પદાર્થની સત્તામાં જ થાય છે, પદાર્થની સત્તાથી બહાર
તેનાં પરિણામ કદી હોતાં નથી. માટે શુદ્ધ કે અશુદ્ધ, જડ કે ચેતન જે
કોઈ પરિણામ છે તે સૌ પોતપોતાની વસ્તુના આધારે છે; આ ન્યાયે
ઈન્દ્રિયજ્ઞાનના પરિણામ પણ આત્માના આશ્રયે જ છે; ઈન્દ્રિયજ્ઞાનના
પરિણામ પણ કાંઈ જડ ઈન્દ્રિયના આશ્રયે નથી થયા.–છતાં આમાં
મોક્ષમાર્ગ આવી જાય છે. –કઈ રીતે?
જેણે આમ નક્ક્ી કર્યું કે મારા બધા પરિણામ મારા આત્માના
આશ્રયે જ થાય છે,–તેની નજર ક્્યાં ગઈ? તેની નજર પરિણામી
એવા દ્રવ્ય ઉપર ગઈ, એટલે દ્રવ્યના લક્ષે તેને નિર્મળ પરિણામ
પ્રગટ્યા. આ રીતે તેમાં મોક્ષમાર્ગ આવી જાય છે. ઈન્દ્રિયજ્ઞાન
આત્માના આશ્રયે છે– એમ નક્કી