: માગશર : ૨૪૯૨ આત્મધર્મ : ૪૧ :
સ્વસંવેદનજ્ઞાન તે જ આત્માને જાણવાનું સાધન છે; એવા સાધનવડે તું આત્માને જાણ.
એક ક્ષણમાં મોહ તૂટે ને આત્મસ્વરૂપ પ્રકાશિત થાય–એવા પ્રયોજનભૂત જ્ઞાનનો
ઉપદેશ શિષ્યે જિજ્ઞાસાથી માંગ્યો હતો; તેને પ્રયોજનભૂત એવા શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનો
ઉપદેશ આપતાં કહે છે કે હે વત્સ! જ્ઞાન સાથે તારા આત્માને તું એકમેક જાણ ને અન્ય
સમસ્ત ભાવોથી ભિન્ન જાણ. આ રીતે રાગ વગરના સ્વસંવેદનથી તારો આત્મા તને
તરત જ જણાશે.
તારું સ્વરૂપ તો જ્ઞાન છે; જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માથી બહારના જે કોઈ શુભ કે અશુભ
ભાવો તે તારું સ્વરૂપ નથી; માટે તે સર્વ પરભાવોને પરિહરીને, ને જ્ઞાનસ્વરૂપમાં
તન્મય થઈને તારા આત્માને જાણ. પરભાવો અનેક પ્રકારના છે, તે બધાથી જુદો
જ્ઞાનસ્વભાવ એક છે. એવા એક સ્વભાવના અનુભવથી તારું સ્વરૂપ પ્રકાશિત થશે.
આવા આત્માના અનુભવમાં કોઈ વિકલ્પનો સહારો નથી.
શિષ્યને પણ પ્રશ્ન પૂછવામાં એમ લક્ષ હતું હે મારે પરમ જ્ઞાન સિવાય અન્ય કોઈ
ભાવોથી કાંઈ પ્રયોજન નથી, એટલે વિકલ્પવડે–રાગવડે સ્વરૂપ પમાશે–એવું તો એના
લક્ષમાંથી છૂટી ગયું છે, ને પરમ જ્ઞાનનું જ લક્ષ છે; એટલે તેના ઉપદેશની માંગણી કરી
હતી કે હે પ્રભો! જે જાણવાથી શીઘ્ર મારો આત્મા મને અનુભવમાં આવી જાય–એવા
પરમજ્ઞાનનો ઉપદેશ મને કૃપા કરીને આપો.
તેને અહીં સીધો ઉપાય સમજાવે છે કે, જ્ઞાન સાથે આત્મા એકમેક છે, માટે
જ્ઞાનમાં રહીને આત્માને જાણ. વિકલ્પમાં રહીને આત્મા નહિ જણાય. નિર્મળ
પરિણતિરૂપ જે શુદ્ધજ્ઞાન તેમાં આત્મા જણાશે; એટલે કે જ્ઞાનપર્યાય અંતર્મુખ થઈને
વિકલ્પથી ખસીને આત્મામાં એકરૂપ થઈ ત્યારે તે પર્યાયમાં પરમાત્મ તત્ત્વ પ્રગટ થયું.
ને ત્યારે આત્માને જાણ્યો.
ફરી ફરીને કહે છે કે હે પ્રભાકર ભટ્ટ! હે જિજ્ઞાસુ શિષ્ય! આત્મા નિયમથી
જ્ઞાનગોચર છે, કેમકે જ્ઞાન જ આત્માને જાણે છે. માટે તું વિષયકષાયના અશુભ ભાવોને
છોડીને તેમજ પુણ્યના શુભ ભાવોને પણ છોડીને જ્ઞાનવડે નિજ આત્માને જાણ.
‘જ્ઞાન’ જ ખરેખર તેને કહ્યું કે જે વિકલ્પથી છૂટું રહીને આત્મસ્વરૂપમાં ઢળ્યું છે.
વિકલ્પ તે કાંઈ જ્ઞાન નથી, તે કાંઈ આત્માને જાણવાનું કામ કરી શકતો નથી. વિકલ્પની
જાત તો આત્માથી જુદી છે, તે આત્માને કેમ જાણી શકે? આત્માની જાત તો જ્ઞાન છે, તે
જ્ઞાન જ આત્માને જાણે છે.